خلاصه کتاب روش های آموزش روخوانی قرآن کریم ( نویسنده ابراهیم فتح اللهی، اکبر سلیمان نژاد )

کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» اثری مهم از ابراهیم فتح اللهی و اکبر سلیمان نژاد، راهنمایی جامع برای درک و آموزش صحیح قرائت قرآن است که قواعد بنیادین تجوید را به زبانی شیوا و ساختارمند ارائه می دهد. این اثر ارزشمند نه تنها برای دانشجویان علوم قرآنی و تربیتی، بلکه برای هر علاقه مندی به فراگیری قرآن کریم منبعی غنی به شمار می آید. این مقاله خلاصه ای تحلیلی از این کتاب را ارائه می دهد تا مخاطبان هدف با مهم ترین مباحث و نکات کلیدی آن آشنا شوند.

معرفی اجمالی کتاب و نویسندگان

قرآن کریم، به عنوان کامل ترین و آخرین کتاب آسمانی، نقش محوری در هدایت و سعادت بشر ایفا می کند. اهمیت یادگیری و تلاوت صحیح این کتاب مقدس، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و مربیان اسلامی بوده است. در همین راستا، کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» با هدف ارتقای توانایی مربیان، معلمان و قرآن آموزان در مسیر آموزش و یادگیری قرآن تدوین شده است.

این کتاب توسط دو تن از اساتید برجسته حوزه تعلیم و تربیت و علوم قرآنی، جناب آقایان ابراهیم فتح اللهی و اکبر سلیمان نژاد به نگارش درآمده است. ابراهیم فتح اللهی و اکبر سلیمان نژاد با تکیه بر سال ها تجربه در زمینه تدریس و پژوهش، اثری را خلق کرده اند که هم از نظر علمی غنی است و هم از جنبه کاربردی، پاسخگوی نیازهای آموزشی است. این اثر که برای دانشجویان رشته های علوم تربیتی، امور تربیتی و علوم قرآنی به عنوان منبع اصلی درس «روش های آموزش روخوانی قرآن» تدوین شده، یک گام مهم در جهت آشنایی، توسعه و ترویج یادگیری قرآن محسوب می شود و کمبود منابع درسی مشابه را تا حد زیادی جبران کرده است. کتاب با ساختاری منطقی و فصل بندی دقیق، ۱۳ سرفصل اصلی را در بر می گیرد که از کلیات آموزش قرآن آغاز شده و به ریزترین مباحث تجویدی و احکام حروف می پردازد.

خلاصه جامع و تحلیلی فصول کتاب

فصل اوّل: کلیّات

اولین فصل از کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» به مباحث کلی و بنیادین تربیت دینی و جایگاه قرآن در نظام آموزشی اسلام می پردازد. این فصل با معرفی اجمالی قرآن به عنوان اولین و مهم ترین سند مدون تعلیم و تربیت، به نقش محوری آن در گشودن دروازه های علوم و معارف مختلف اشاره می کند. هدف این بخش، ایجاد یک دیدگاه جامع و اصولی نسبت به اهمیت و جایگاه قرآن در فرآیند تربیت و آموزش است.

در ادامه، برنامه ریزی درسی تعلیم و تربیت دینی در ایران، ملاحظات اجرایی و رویکردهای جدید در برنامه آموزش قرآن مورد بررسی قرار می گیرد. نویسندگان بر این نکته تأکید دارند که آموزش قرآن باید بر پایه اصول حاکم و اهداف کلی تعلیم و تربیت دینی دوره های مختلف، به ویژه دوره ابتدایی، صورت پذیرد. اهداف آموزش قرآن در هر پایه تحصیلی، سرفصل ها و محتوای آموزشی متناسب با سن دانش آموزان، به دقت تشریح شده اند. از نکات مهم این فصل، ضرورت آغاز آموزش قرآن از پایه اول ابتدایی و اهمیت ارتقای سواد قرآنی آموزگاران است. همچنین، به چالش زبان غیرمادری دانش آموزان و توصیه هایی کاربردی برای مدیریت کلاس درس قرآن پرداخته می شود که می تواند به معلمان در ایجاد فضایی مؤثرتر برای یادگیری کمک کند.

فصل دوم: آموزش روخوانی قرآن

فصل دوم به صورت اختصاصی بر آموزش روخوانی قرآن تمرکز دارد. این بخش، اصول پایه و گام به گام فرایند روخوانی را از ابتدا تشریح می کند. آموزش حروف الفبا، حرکات (فتحه، کسره، ضمه)، سکون، تشدید و مد به عنوان مبانی اولیه روخوانی، با جزئیات و به شیوه ای مرحله به مرحله توضیح داده می شوند. این بخش به مثابه سنگ بنای یادگیری صحیح قرآن است و بر دقت در تلفظ هر حرف و حرکت تأکید دارد.

کتاب در این فصل، روش های مؤثر برای شروع و پیشرفت در روخوانی را معرفی می کند. این روش ها شامل تمرینات عملی برای تقویت مهارت های دیداری و شنیداری قرآن آموزان است. اهمیت تکرار و ممارست در یادگیری قواعد پایه روخوانی مورد توجه قرار می گیرد. نویسندگان بر این باورند که تسلط بر این مرحله، زمینه ساز ورود به مراحل پیشرفته تر قرائت قرآن خواهد بود. درک صحیح از نحوه اتصال حروف و تشکیل کلمات قرآنی نیز در این فصل به تفصیل بیان شده و راهنمایی های عملی برای مواجهه با مشکلات رایج در روخوانی ارائه می شود.

فصل سوم: آموزش روان خوانی قرآن کریم

پس از تسلط بر روخوانی قرآن، نوبت به مرحله روان خوانی قرآن می رسد که در فصل سوم به آن پرداخته می شود. این فصل به تفاوت های اساسی میان روخوانی و روان خوانی می پردازد و بر اهمیت تسلط بر روان خوانی به عنوان گامی برای درک عمیق تر و تلاوت زیباتر قرآن تأکید دارد. روان خوانی به معنای تلاوت آیات با سرعت مناسب، بدون توقف و با رعایت صحیح قواعد است.

در این بخش، تکنیک ها و تمرینات کاربردی برای افزایش سرعت و دقت در تلاوت معرفی می شوند. این تکنیک ها شامل روش های تنفس صحیح، تقسیم بندی آیات، و تمرین مداوم بر روی متون قرآنی است. همچنین، راهکارهایی برای غلبه بر مکث های غیرضروری و بهبود پیوستگی در تلاوت ارائه می گردد. تمرکز این فصل بر آن است که قرآن آموزان بتوانند قرآن را نه تنها صحیح، بلکه روان و دلنشین تلاوت کنند، که این امر مستلزم هماهنگی میان چشم، ذهن و زبان است. برای رسیدن به روان خوانی قرآن، توجه به ارتباط کلمات و رعایت علائم وقف و ابتدا نیز از اهمیت بالایی برخوردار است که در این فصل به آن اشاره می شود.

فصل چهارم: مدّ و تنوین

فصل چهارم به دو مبحث بنیادین مد و تنوین در قرآن می پردازد که نقش حیاتی در زیبایی و صحت آموزش قرائت قرآن دارند. مفهوم مد به معنای کشیدن صدای حروف به میزان مشخص، به تفصیل شرح داده می شود. انواع مدود، شامل مد متصل، مد منفصل، مد لازم، مد عارض و مد لین، هر یک با تعریف، شروط و میزان کشش صدای مخصوص خود، به همراه مثال های قرآنی توضیح داده شده اند. درک صحیح این قواعد برای جلوگیری از تحریف معنا و بهبود زیبایی تلاوت ضروری است.

در بخش دیگر این فصل، مفهوم تنوین و نحوه تلفظ صحیح آن تبیین می گردد. تنوین به معنای نون ساکن زائدی است که در آخر اسم ها می آید و به صورت حرکات مضاعف (فتحتین، کسرتین، ضمتین) نوشته می شود. قواعد مربوط به تلفظ تنوین و احکام آن، از جمله ارتباط آن با حروف پس از خود، به دقت بررسی می شود تا قرآن آموزان بتوانند آن را به درستی ادا کنند. تسلط بر احکام نون ساکن و تنوین و مد، از نشانه های تجوید قرآن به شمار می آید.

فصل پنجم: حروف ناخوانا

فصل پنجم از کتاب، به معرفی حروف ناخوانا در قرآن اختصاص دارد. در برخی از کلمات قرآن کریم، حروفی مانند الف، واو و یاء ممکن است نوشته شوند اما در هنگام تلاوت تلفظ نشوند. این پدیده برای قرآن آموزان مبتدی می تواند گیج کننده باشد و منجر به اشتباه در قرائت شود.

نویسندگان در این فصل، قواعد مربوط به شناسایی و عدم تلفظ این حروف را به تفصیل بیان می کنند. مواردی مانند الف مده، واو صغیر، یاء صغیر و سایر حروف عله که در برخی موقعیت ها حکم سکون یا حذف دارند، با مثال های متنوع از آیات قرآن توضیح داده می شوند. هدف این بخش، آگاهی بخشی به خوانندگان درباره این استثنائات املایی و آوایی در خط قرآن و آموزش نحوه برخورد صحیح با آن ها در حین تلاوت است، تا از هرگونه خطا در روخوانی جلوگیری شود.

فصل ششم: رفع التقاء ساکنین

یکی از چالش های مهم در آموزش قرائت قرآن، پدیده التقاء ساکنین است که در فصل ششم به آن پرداخته می شود. التقاء ساکنین به معنای قرار گرفتن دو حرف ساکن در کنار یکدیگر در دو کلمه متوالی است که طبق قواعد عربی، تلفظ آن دشوار یا غیرممکن است.

این فصل، به توضیح دقیق این پدیده و راهکارهای رفع آن در قرائت می پردازد. روش های اصلی برای حل این مشکل شامل حرکت دار کردن حرف اول (معمولاً با کسره یا فتحه)، حذف حرف اول در صورت مد بودن آن، یا ادغام حروف، با مثال های قرآنی روشن توضیح داده می شوند. درک و رعایت قواعد رفع التقاء ساکنین برای حفظ فصاحت و روانی تلاوت قرآن ضروری است و از مهمترین مباحث تجوید قرآن به شمار می رود. این بخش به قرآن آموزان کمک می کند تا بدون توقف یا اشتباه در مواجهه با چنین مواردی، به تلاوت خود ادامه دهند.

فصل هفتم: قرائت و تجوید

فصل هفتم به دو مفهوم کلیدی قرائت و تجوید می پردازد که اساس آموزش قرآن را تشکیل می دهند. در این بخش، ابتدا مفهوم قرائت از دیدگاه علمای قرآنی تبیین می شود. قرائت به معنای تلاوت و خواندن قرآن بر طبق اصول و قواعدی است که از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به ما رسیده است.

سپس، اهمیت رعایت قواعد تجوید قرآن برای صحت و زیبایی تلاوت مورد تأکید قرار می گیرد. تجوید به معنای نیکو و کامل ادا کردن حروف و کلمات قرآن است، به گونه ای که هر حرف از مخرج صحیح خود ادا شده و صفات آن نیز رعایت شود. این فصل به معرفی اجمالی مهم ترین مباحث تجویدی می پردازد و ضرورت یادگیری این قواعد را برای تلاوتی صحیح، دلنشین و مطابق با شأن قرآن کریم بیان می کند. تجوید، ستون فقرات قرائت صحیح است و غفلت از آن می تواند به تغییر معنای آیات منجر شود.

فصل هشتم: آشنایی با مخارج حروف

فصل هشتم کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» به مبحث بسیار مهم مخارج حروف قرآن اختصاص دارد. مخرج حرف به محل تولید صدای آن حرف در دستگاه تکلم انسان گفته می شود. درک دقیق مخارج حروف، کلید تلفظ صحیح و تمایز حروف مشابه در زبان عربی است.

این فصل به تفکیک و توضیح مخارج اصلی حروف عربی می پردازد. این مخارج شامل:

• مخارج حلقی (مربوط به حلق)
• مخارج لسانی (مربوط به زبان)
• مخارج شفوی (مربوط به لب ها)
• مخارج جوفی (مربوط به فضای تهی دهان و حلق)
• مخارج خیشومی (مربوط به بینی)

هر یک از این مخارج با مثال های قرآنی روشن توضیح داده می شوند تا قرآن آموزان بتوانند محل دقیق تولید صدای هر حرف را شناسایی کرده و آن را به درستی ادا کنند. دقت در مخارج حروف قرآن از اساسی ترین پایه های تجوید قرآن است و بر کیفیت و زیبایی تلاوت تأثیر بسزایی دارد.

فصل نهم: آشنایی با صفات حروف

پس از مبحث مخارج، فصل نهم به صفات حروف قرآن اختصاص دارد. صفت حرف به کیفیتی گفته می شود که حرف در مخرج خود پیدا می کند و باعث تمایز آن از حروف دیگر می شود. شناخت صفات حروف به همان اندازه مخارج حروف برای تلفظ صحیح و آموزش قرائت قرآن اهمیت دارد.

در این فصل، صفات اصلی حروف شامل:

• جَهْر و هَمْس (میزان نفس جاری شده هنگام تلفظ)
• شِدَّة و رَخاوة (میزان جاری شدن صوت)
• اِسْتِعْلاء و اِسْتِفال (بالا رفتن یا پایین آمدن ریشه زبان)
• اِطْباق و اِنْفِتاح (تطابق یا عدم تطابق زبان با سقف دهان)
• اِصْمات و اِذْلاق (سنگینی یا روانی تلفظ)

و سایر صفات مانند قَلْقَلَه، صَفِیر، اِنْحِراف، تَکرار، تَفَشّی، و اِسْتیطال معرفی و توضیح داده می شوند. تأثیر هر یک از این صفات بر تلفظ و تمایز حروف به دقت مورد بررسی قرار می گیرد. درک صفات حروف قرآن به قرآن آموز کمک می کند تا تفاوت های ظریف آوایی میان حروف را درک کرده و تلاوت خود را به سطح بالاتری از فصاحت و صحت برساند.

فصل دهم: تمایز حروف

فصل دهم کتاب به یکی از مشکلات رایج در میان قرآن آموزان فارسی زبان، یعنی تمایز حروف مشابه در زبان عربی، می پردازد. بسیاری از حروف عربی از نظر ظاهری یا صوتی شباهت هایی به یکدیگر دارند که می تواند منجر به اشتباه در تلفظ شود و حتی معنای کلمه را تغییر دهد.

این فصل بر نکات کلیدی برای تشخیص و تلفظ صحیح حروف مشابه تأکید دارد. به عنوان مثال، تفاوت های دقیق میان حروف س، ص و ث یا ح، ه و ع به تفصیل توضیح داده می شوند. نویسندگان با ارائه راهنمایی های عملی و تمرینات پیشنهادی، به قرآن آموزان کمک می کنند تا اشتباهات رایج در تلفظ این حروف را رفع کنند. این تمرینات شامل تکرار هدفمند کلمات حاوی حروف مشابه و گوش دادن دقیق به تلفظ صحیح آن هاست. تسلط بر تمایز حروف، گام مهمی در جهت روان خوانی قرآن و تجوید قرآن است و مانع از بروز خطاهای معنایی در تلاوت می شود.

فصل یازدهم: تفخیم و ترقیق

فصل یازدهم به مبحث تفخیم و ترقیق اختصاص دارد که بر نحوه پرپشت (درشت) خوانی و نازک (ریز) خوانی حروف در زبان عربی تأکید می کند. این قواعد از جمله ظرایف تجوید قرآن محسوب می شوند که بر زیبایی و صحت تلاوت تأثیر بسزایی دارند.

قواعد تفخیم، شامل تلفظ پرحجم حروف خاصی مانند حروف مستعلیه (ص، ض، ط، ظ، غ، ق، خ) و در برخی موارد حرف لام در لفظ جلاله الله و حرف راء، به تفصیل بیان می شوند. در مقابل، قواعد ترقیق، یعنی نازک خوانی حروف، برای سایر حروف و همچنین برای لام و راء در شرایط خاص تشریح می گردد. اهمیت رعایت این قواعد در زیبایی و صحت قرائت، به ویژه برای جلوگیری از تغییر آهنگ و لحن کلام الهی، مورد تأکید قرار می گیرد. این فصل با ارائه مثال های کاربردی، به قرآن آموزان کمک می کند تا تفاوت میان تلفظ تفخیمی و ترقیقی را به خوبی درک کرده و آن را در تلاوت خود به کار گیرند.

فصل دوازدهم: ادغام

در فصل دوازدهم، به مبحث ادغام در قرآن پرداخته می شود که یکی از قواعد مهم تجوید قرآن است. ادغام به معنای داخل کردن یک حرف در حرف دیگر است به طوری که هر دو حرف به صورت یک حرف مشدد تلفظ شوند. این قاعده به روانی و فصاحت تلاوت کمک می کند.

این فصل، تعریف دقیق ادغام و انواع آن را شرح می دهد:

• ادغام متماثلین: زمانی که دو حرف کاملاً یکسان در کنار هم قرار می گیرند (مانند قد دخلوا که د در د ادغام می شود).
• ادغام متجانسین: زمانی که دو حرف از یک مخرج اما با صفات متفاوت در کنار هم قرار می گیرند (مانند اذ ظلمتم که ذ در ظ ادغام می شود).
• ادغام متقاربین: زمانی که دو حرف از مخارج نزدیک به هم یا با صفات نزدیک به هم در کنار هم قرار می گیرند (مانند قل رب که ل در ر ادغام می شود).

احکام و شروط هر یک از این انواع ادغام، به همراه مثال های قرآنی متعدد توضیح داده می شوند. درک صحیح قواعد ادغام برای تلاوتی روان و بی نقص، مطابق با سنت قرائت، حیاتی است و به قرآن آموزان کمک می کند تا از سکون های نابجا یا اشتباه در تلفظ حروف متوالی جلوگیری کنند.

فصل سیزدهم: احکام میم ساکن، نون ساکن و تنوین

آخرین فصل از کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم»، به یکی از پیچیده ترین و در عین حال مهم ترین مباحث تجویدی، یعنی احکام میم ساکن، نون ساکن و تنوین اختصاص دارد. تسلط بر این احکام برای روان خوانی قرآن و تجوید قرآن ضروری است.

این فصل به تفکیک و توضیح کامل احکام مختلف مربوط به میم ساکن می پردازد:

• اخفاء شفوی: مخفی کردن میم ساکن در مواجهه با حرف باء.
• ادغام شفوی: ادغام میم ساکن در میم متحرک پس از خود.
• اظهار شفوی: تلفظ واضح میم ساکن در مواجهه با سایر حروف.

سپس، احکام نون ساکن و تنوین که از پیچیدگی بیشتری برخوردارند، به دقت تبیین می شوند:

• اظهار: تلفظ واضح نون ساکن یا تنوین در مواجهه با حروف حلقی.
• اخفاء: مخفی کردن نون ساکن یا تنوین در مواجهه با ۱۵ حرف خاص.
• ادغام: ادغام نون ساکن یا تنوین در حروف یرملون.
• اقلاب: تبدیل نون ساکن یا تنوین به میم در مواجهه با حرف باء.

هر یک از این احکام با مثال های قرآنی فراوان و توضیحات گام به گام ارائه می شوند تا قرآن آموزان بتوانند آن ها را به درستی تشخیص داده و در تلاوت خود اعمال کنند. این فصل، به نوعی جمع بندی مباحث آوایی و تلفظی در تجوید است و تکمیل کننده مسیر آموزش روخوانی قرآن و روان خوانی قرآن خواهد بود.

تسلط بر مخارج و صفات حروف، در کنار شناخت دقیق احکام نون ساکن، میم ساکن و تنوین، از ارکان اساسی تلاوت صحیح و دلنشین قرآن کریم به شمار می رود که بدون آن ها، قرائت به کمال نمی رسد و حتی ممکن است به تحریف معنایی منجر شود.

نقاط قوت و ارزش افزوده کتاب

کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» اثر ابراهیم فتح اللهی و اکبر سلیمان نژاد، دارای چندین نقطه قوت برجسته است که آن را به یک منبع ارزشمند در حوزه آموزش قرآن تبدیل می کند. یکی از مهم ترین ویژگی های این کتاب، جامعیت مباحث آن است. این اثر تمامی جنبه های روخوانی قرآن و تجوید پایه را به شیوه ای منظم و کامل پوشش می دهد، از کلیات و مبانی آموزش تا ریزترین قواعد تجویدی مانند مخارج و صفات حروف، مد و تنوین، احکام میم ساکن، نون ساکن و تنوین، و ادغام در قرآن. این جامعیت، کتاب را به یک مرجع کامل برای دانشجویان و مربیان تبدیل کرده است.

رویکرد کاربردی و آموزشی مناسب برای معلمان، دانشجویان و قرآن آموزان از دیگر مزایای این کتاب است. نویسندگان با زبانی روشن و مرحله به مرحله، مفاهیم پیچیده تجویدی را به گونه ای تبیین کرده اند که برای افراد مبتدی نیز قابل درک باشد، در عین حال که اطلاعات عمیق و فنی ارائه می دهد. ساختار منظم و منطقی کتاب، از مقدمات تا مباحث پیشرفته تر، یادگیری را تسهیل می بخشد. تقسیم بندی دقیق فصول، ارائه مثال های قرآنی متعدد برای هر قاعده، و تأکید بر تمرینات عملی، همگی به افزایش کارایی آموزشی کتاب کمک شایانی می کنند. این کتاب نه تنها به عنوان یک منبع درسی دانشگاهی، بلکه به عنوان یک راهنمای خودآموز نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

نتیجه گیری: درس های کلیدی و کاربردها

کتاب «روش های آموزش روخوانی قرآن کریم» اثر ابراهیم فتح اللهی و اکبر سلیمان نژاد، بیش از یک متن درسی، یک راهنمای جامع و کاربردی برای هر کسی است که به دنبال آموزش روخوانی قرآن و تسلط بر تجوید قرآن است. این کتاب با پوشش دادن تمامی جوانب از کلیات آموزش قرآن تا پیچیده ترین احکام نون ساکن و تنوین، مسیری روشن برای درک و تلاوت صحیح کلام الهی فراهم می آورد. درس های کلیدی این اثر شامل اهمیت یادگیری گام به گام، توجه به مخارج حروف قرآن و صفات حروف قرآن، و رعایت دقیق تفخیم و ترقیق در تلاوت است.

کاربردهای این کتاب بسیار گسترده است. دانشجویان رشته های علوم قرآنی و تربیتی می توانند از آن به عنوان منبع اصلی درس خود بهره ببرند. معلمان و مربیان قرآن در مدارس و مراکز قرآنی، با بهره گیری از روش ها و توضیحات این کتاب، می توانند کیفیت آموزش خود را ارتقاء دهند. همچنین، قرآن آموزان و علاقه مندان به آموزش قرآن که به صورت خودآموز یا با کمک معلم در حال یادگیری هستند، این خلاصه را به عنوان یک راهنمای سریع و مرجع اولیه، فوق العاده مفید خواهند یافت. مطالعه کامل این کتاب برای درک عمیق تر و تسلط بیشتر بر روان خوانی قرآن و قواعد تجویدی به شدت توصیه می شود، چرا که هیچ خلاصه ای نمی تواند جایگزین عمق و جزئیات یک اثر کامل و مستند باشد.

اهمیت روخوانی صحیح و روان قرآن کریم در زندگی فردی و اجتماعی غیرقابل انکار است. این کتاب با ارائه روش های اصولی و تکنیک های کاربردی، به خوانندگان کمک می کند تا نه تنها قرآن را صحیح تلاوت کنند، بلکه از زیبایی های بی نظیر کلام الهی نیز بهره مند شوند.

اطلاعات تکمیلی

• نام کامل کتاب: روش های آموزش روخوانی قرآن کریم
• نویسندگان: ابراهیم فتح اللهی، اکبر سلیمان نژاد
• ناشر: انتشارات ورای دانش
• سال انتشار: ۱۳۹۰ (بر اساس اطلاعات موجود از رقبا، سال های متفاوتی ذکر شده است)
• تعداد صفحات: ۲۴۳ صفحه (بر اساس اطلاعات موجود از رقبا)
• شابک (ISBN): 978-600-138-014-3 (بر اساس اطلاعات موجود از رقبا)