محارم به چه معناست

محارم به کسانی اطلاق می شود که ازدواج میان آن ها به طور ابدی و دائم حرام است و بر همین اساس، احکام خاصی در مورد روابط، نگاه و پوشش آن ها در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران جاری می شود. این مفهوم بنیادی نقش مهمی در تنظیم روابط خانوادگی و اجتماعی در جوامع اسلامی دارد.

شناخت دقیق مفهوم محارم و ابعاد آن، نه تنها برای هر فرد مسلمان بلکه برای تمام کسانی که در جامعه ای با فرهنگ اسلامی زندگی می کنند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این شناخت به افراد کمک می کند تا حدود شرعی و قانونی روابط خود را درک کرده و از بروز هرگونه اشتباه یا تخطی ناخواسته جلوگیری کنند. مفهوم محرمیت فراتر از یک واژه ساده است؛ بلکه شامل مجموعه ای از احکام و دستورات الهی است که به منظور حفظ پاکی، استحکام خانواده و جلوگیری از مفاسد اجتماعی وضع شده اند. از احکام ازدواج و محرمیت های نسبی، سببی و رضاعی گرفته تا جزئیات مربوط به حجاب و نگاه، همه و همه تحت تأثیر این مفهوم قرار دارند. درک این مفاهیم می تواند به افراد در تصمیم گیری های مهم زندگی، به ویژه در مسائل ازدواج و تعاملات خانوادگی، یاری رساند. این مقاله با هدف ارائه توضیحی جامع، دقیق و کاربردی به شما در درک کامل مفهوم محارم و تمامی ابعاد آن کمک خواهد کرد.

ریشه شناسی و تعریف لغوی و اصطلاحی محارم

برای درک عمیق تر مفهوم محارم، ابتدا به ریشه های لغوی و سپس به تعریف اصطلاحی آن در فقه و حقوق می پردازیم. این کاوش به ما کمک می کند تا پایه های این مفهوم را به درستی شناسایی کنیم.

۱.۱. ریشه شناسی واژه محارم

واژه محارم جمع مَحرَم است که از ریشه عربی حَرَمَ به معنای حرام کردن، ممنوع ساختن یا قدغن کردن می آید. این ریشه، مفاهیمی چون حرمت، ممنوعیت و احترام را در خود جای داده است. در زبان عربی، به مکانی که ورود به آن ممنوع یا دارای قداست است، حرم می گویند؛ مانند حرم امن الهی در مکه و مدینه. همین مفهوم ممنوعیت و قداست، در واژه محرم نیز نهفته است، به این معنا که ازدواج با این افراد برای همیشه ممنوع است و احترام خاصی در رابطه با آن ها وجود دارد.

در لغت نامه های فارسی نیز محارم به همین معنا به کار رفته است. برای مثال، در لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین، به کسانی که نکاح آن ها حرام باشد، اطلاق می شود، نظیر مادر، خواهر، خاله، عمه، دختر و غیره. این تعریف ها نشان دهنده یکسانی مفهوم در ادبیات فارسی و عربی است. برخی معادل های پارسی پیشنهادی نیز برای واژه محرم وجود دارد، مانند اِشناتان یا روابینان که از ریشه های کهن فارسی برای اشاره به خویشاوندانی که روابط خاصی با آن ها برقرار است، استفاده می کنند.

۱.۲. تعریف اصطلاحی محارم

در اصطلاح فقه اسلامی، محارم به افرادی گفته می شود که ازدواج بین آن ها به طور ابدی و دائم حرام است. این حرمت، یک ویژگی اصلی و پایدار است که تحت هیچ شرایطی از بین نمی رود. این تعریف، مبنای اصلی تمامی احکام و فروع مرتبط با محارم است.

مهم ترین حکم مرتبط با محارم، حرمت ازدواج است. به این معنا که یک مرد نمی تواند با محارم نسبی، سببی یا رضاعی خود ازدواج کند و بالعکس. علاوه بر این، محرمیت احکام دیگری را نیز به همراه دارد؛ از جمله عدم لزوم رعایت حجاب کامل بین محارم. زنان در برابر محارم خود (به جز عورتین) می توانند پوشش کمتری داشته باشند و نگاه کردن به آن ها (بدون قصد لذت و شهوت) مجاز است. همچنین، دست دادن، خلوت کردن و سفر رفتن با محارم (برای زنان بدون نیاز به اذن شوهر/ولی) از جمله احکام دیگر مرتبط با محرمیت است.

تفاوت محرم و نامحرم به زبانی ساده این است که نامحرم به فردی گفته می شود که ازدواج با او جایز است و در مقابل او باید احکام حجاب و نگاه کامل رعایت شود، در حالی که محرم کسی است که ازدواج با او حرام است و رعایت احکام حجاب و نگاه با شدت کمتری الزامی است. این تمایز، پایه ای برای تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی در اسلام محسوب می شود.

اسباب محرمیت و انواع محارم

محرمیت رابطه ای است که به واسطه آن، ازدواج بین دو نفر برای همیشه ممنوع می شود و احکام شرعی خاصی بر آن ها جاری می گردد. این رابطه از سه طریق اصلی نسب، سبب و رضاع ایجاد می شود که در ادامه به تفصیل هر یک را بررسی می کنیم.

۲.۱. محارم نسبی (خویشاوندی خونی)

محارم نسبی کسانی هستند که از طریق تولد و پیوند خونی با یکدیگر ارتباط دارند. این نوع محرمیت، دائمی و غیرقابل تغییر است و اساس بسیاری از روابط خانوادگی را تشکیل می دهد. در فقه اسلامی، هفت دسته از زنان برای مرد و هفت دسته از مردان برای زن، محارم نسبی محسوب می شوند:

• مادران و مادربزرگ ها (تا بالا): این دسته شامل مادر فرد، مادرِ مادر (مادربزرگ مادری)، مادرِ پدر (مادربزرگ پدری) و تمام جدّات پدری و مادری تا هر طبقه بالا می شود. به عنوان مثال، یک مرد نمی تواند با مادر، مادربزرگ، یا مادربزرگ پدربزرگش ازدواج کند.
• دختران و نوه ها (تا پایین): این شامل دختر فرد، دخترِ دختر (نوه دختری)، دخترِ پسر (نوه پسری) و تمام نوادگان دختری و پسری تا هر طبقه پایین می شود. برای مثال، یک مرد نمی تواند با دختر خودش، دختر پسرش یا دختر نوه اش ازدواج کند.
• خواهران: این دسته شامل خواهر تنی (از یک مادر و پدر)، خواهر ناتنی (خواهر ابی، یعنی فقط از یک پدر و مادران متفاوت؛ یا خواهر امی، یعنی فقط از یک مادر و پدران متفاوت) می شود. همچنین دخترِ خواهر (خواهرزاده) و دخترِ برادر (برادرزاده) نیز از محارم نسبی محسوب می شوند. برای مثال، یک مرد نمی تواند با خواهر، خواهرزاده یا برادرزاده خود ازدواج کند.
• عمه ها و خاله ها: این شامل عمه (خواهر پدر) و خاله (خواهر مادر) می شود. همچنین عمه های پدر و مادر (و تمام جدّات پدری و مادری که خواهر پدربزرگ یا مادربزرگ هستند) نیز در این دسته قرار می گیرند. به عنوان مثال، یک مرد نمی تواند با عمه یا خاله خود، یا عمه پدرش ازدواج کند. همچنین، برای زنان، عمو (برادر پدر) و دایی (برادر مادر) نیز محارم نسبی محسوب می شوند.

مثال های کاربردی برای درک بهتر:

• اگر مردی به نام احمد باشد:
  • مادرش زهرا (مادر)
  • دخترش سارا (دختر)
  • خواهرش لیلا (خواهر تنی)
  • دختر خواهرش مریم (خواهرزاده)
  • عمه اش فاطمه (خواهر پدر)
  • خاله اش طاهره (خواهر مادر)

  تمام این افراد برای احمد محرم نسبی هستند و ازدواج با آن ها برای همیشه حرام است.

• اگر زنی به نام مریم باشد:
  • پدرش علی (پدر)
  • پسرش رضا (پسر)
  • برادرش حسن (برادر تنی)
  • پسر برادرش امیر (برادرزاده)
  • عمویش بهرام (برادر پدر)
  • دایی اش محمود (برادر مادر)

  تمام این افراد برای مریم محرم نسبی هستند و ازدواج با آن ها برای همیشه حرام است.

۲.۲. محارم سببی (خویشاوندی از طریق ازدواج)

محارم سببی کسانی هستند که به واسطه ازدواج با یکدیگر محرم می شوند. این نوع محرمیت نیز همانند محرمیت نسبی، دائم و ابدی است و حتی پس از جدایی یا فوت نیز از بین نمی رود. این دسته نیز شامل موارد دقیق و کاملی می شود:

• مادرِ همسر و مادربزرگ های او (تا بالا): به محض اینکه مردی با زنی ازدواج کند و عقد صورت گیرد، مادر آن زن (مادرزن) و تمام جدّات مادری و پدری او (مادربزرگ های همسر) برای آن مرد محرم ابدی می شوند، حتی اگر رابطه زناشویی برقرار نشده باشد و سپس طلاق بگیرند.
• دخترِ همسر (ربیبه): دختر همسر مرد، در صورتی برای او محرم می شود که مرد با مادر آن دختر نزدیکی کرده باشد. اگر عقد جاری شود اما قبل از نزدیکی، طلاق اتفاق بیفتد، دختر همسر برای آن مرد نامحرم باقی می ماند و ازدواج با او جایز است. اما اگر نزدیکی صورت گیرد، دختر همسر (ربیبه) برای مرد محرم ابدی می شود.
• همسرِ پدر (نامادری): به محض اینکه مردی با زن دیگری ازدواج کند، آن زن (نامادری) برای فرزندان مرد (پسران و دختران او) محرم ابدی می شود. این محرمیت حتی پس از فوت پدر یا طلاق نیز باقی می ماند.
• همسرِ پسر (عروس): به محض اینکه پسری با زنی ازدواج کند و عقد صورت گیرد، آن زن (عروس) برای پدر همسر خود (پدرشوهر) محرم ابدی می شود. این محرمیت نیز پس از فوت پسر یا طلاق نیز از بین نمی رود.
• پدرِ همسر (پدرشوهر) و پدربزرگ های او: به محض اینکه زنی با مردی ازدواج کند و عقد صورت گیرد، پدر آن مرد (پدرشوهر) و تمام جدّات مادری و پدری او (پدربزرگ های همسر) برای آن زن محرم ابدی می شوند.
• پسرِ همسر (داماد): پسر همسر زن، در صورتی برای او محرم می شود که زن با مادر آن پسر نزدیکی کرده باشد (یعنی این پسر، پسر خوانده زن از همسر سابقش باشد). این مورد معمولاً در فقه با عنوان رببی شناخته می شود که به معنای پسر همسر است.
• همسرِ مادر (ناپدری): به محض اینکه زنی با مرد دیگری ازدواج کند، آن مرد (ناپدری) برای فرزندان زن (پسران و دختران او) محرم ابدی می شود.
• همسرِ دختر (داماد): به محض اینکه دختری با مردی ازدواج کند و عقد صورت گیرد، آن مرد (داماد) برای مادر همسر خود (مادرزن) محرم ابدی می شود.

توضیح نکته مهم:

یکی از ابهامات رایج این است که آیا همسر جزو محارم است؟ از منظر حرمت ازدواج، همسر جزو محارم نیست؛ زیرا ازدواج با او صورت گرفته و برقرار است. تعریف فقهی محارم بر اساس حرام بودن ابدی ازدواج است. اما از منظر احکام دیگر مانند نگاه کردن و پوشش، همسر نامحرم تلقی نمی شود و روابط آن ها کاملاً متفاوت از روابط با نامحرمان است. در واقع، همسر نزدیک ترین فرد به انسان است و تمام احکام محرمیت (مانند جواز نگاه، دست دادن و لمس کردن) برای او به مراتب شدیدتر و گسترده تر از سایر محارم جاری است.

توضیح خاص:

شایان ذکر است که حرمت ازدواج همزمان با دو خواهر یا ازدواج با خواهر زن تا زمانی که خواهرش در عقد اوست، وجود دارد. به این معنا که مرد نمی تواند همزمان دو خواهر را به عقد خود درآورد. همچنین، ازدواج با خواهرزن تا زمانی که خواهرش در عقد مرد است، حرام است. اما این احکام به معنای محرمیت خواهرزن نیست. خواهرزن برای مرد نامحرم است و احکام حجاب و نگاه با او باید به طور کامل رعایت شود. این حرمت، از نوع حرمت موقت است نه حرمت ابدی.

۲.۳. محارم رضاعی (خویشاوندی از طریق شیر خوردن)

محارم رضاعی خویشاوندی است که از طریق شیر خوردن یک نوزاد از زنی غیر از مادر نسبی خود، تحت شرایط خاص شرعی ایجاد می شود. این نوع محرمیت از نظر احکام نکاح (حرمت ازدواج) دقیقا مانند محرمیت نسبی است و تمامی محارم نسبی (مادر، پدر، خواهر، برادر، عمه، خاله، عمو، دایی و فرزندانشان) از طریق رضاع نیز محرم می شوند.

شرایط دقیق و کامل محرمیت رضاعی (طبق فقه امامیه):

• سن شیرخوار: شیر خوردن باید قبل از دوسالگی قمری شیرخوار صورت گیرد. شیر خوردن بعد از این سن، موجب محرمیت نمی شود.
• تعداد دفعات شیر خوردن: شیرخوار باید حداقل ۱۵ مرتبه کامل شیر بخورد، به طوری که هر بار شیر را به طور کامل مکیده و بلعیده باشد؛ یا حداقل یک شبانه روز کامل (۲۴ ساعت) از همان زن شیر خورده باشد.
• تأثیرگذار بودن شیر: شیر باید تأثیرگذار باشد، به گونه ای که گوشت شیرخوار بروید و استخوانش محکم شود. این شرط معمولاً با رعایت دو شرط قبلی محقق می شود.
• شیر از یک شوهر باشد: شیری که نوزاد می خورد، باید از شوهری باشد که زن از او حامله شده است (حتی اگر آن شوهر فوت کرده باشد یا طلاق گرفته باشد). اگر زن در زمان شیردهی، شیر از شوهران متعدد داشته باشد، وضعیت محرمیت پیچیده تر می شود.
• شیرخوار از طریق ولادت نباشد: یعنی نوزادی که شیر می خورد، فرزند نسبی زنی که به او شیر می دهد، نباشد.

اگر این شرایط محقق شود، فرد شیرخوار با تمام خویشاوندان زن شیرده و شوهر او محرم می شود. به عنوان مثال، زنی که شیر می دهد (مادر رضاعی) برای شیرخوار محرم می شود. شوهر او (پدر رضاعی) نیز برای شیرخوار محرم می گردد. فرزندان مادر رضاعی (خواهران و برادران رضاعی) و همچنین خواهران و برادران مادر رضاعی (خاله ها و عموهای رضاعی) و خواهران و برادران پدر رضاعی (عمه ها و دایی های رضاعی) نیز همگی محرم می شوند.

نکته مهم: احکام ارث و نفقه بر محرمیت رضاعی مترتب نمی شود. یعنی محارم رضاعی از یکدیگر ارث نمی برند و نفقه یکدیگر را عهده دار نیستند. محرمیت رضاعی تنها در حرمت ازدواج و احکام مرتبط با نگاه و پوشش تأثیرگذار است.

محارم کسانی هستند که به دلیل پیوندهای نسبی، سببی یا رضاعی، ازدواج بینشان برای همیشه ممنوع است و این حرمت دایمی از مهم ترین اصول فقهی در تنظیم روابط خانوادگی به شمار می رود.

محارم در قرآن کریم و احادیث

قوانین مربوط به محارم، از جمله احکام بنیادی اسلام است که ریشه در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام) دارد. این منابع اصیل، چارچوب اصلی فهم و اجرای این احکام را فراهم آورده اند.

۳.۱. آیات کلیدی مربوط به محارم نکاح (حرمت ازدواج)

مهم ترین آیات قرآن کریم که به صراحت به محارم نکاح و حرمت ازدواج با آن ها اشاره می کنند، آیات ۲۲ و ۲۳ سوره نساء هستند. این آیات به زبانی روشن و دسته بندی شده، گروه هایی از زنان را که ازدواج با آن ها حرام است، مشخص می کنند:

سوره نساء، آیه ۲۲: «وَلَا تَنكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُم مِّنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا»

تفسیر ساده: این آیه ازدواج با همسران سابق پدران را حرام می کند. این عمل در جاهلیت رایج بوده و اسلام آن را به شدت نهی کرده و فاحشه، مورد غضب الهی و راهی بسیار ناپسند دانسته است. این حکم از مصادیق محارم سببی است.

سوره نساء، آیه ۲۳: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُم مِّنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَن تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا»

تفسیر ساده: این آیه به تفصیل محارم را برمی شمرد و به سه دسته اصلی محارم نسبی، سببی و رضاعی اشاره می کند:

• محارم نسبی: مادران، دختران، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر (برادرزاده ها) و دختران خواهر (خواهرزاده ها).
• محارم رضاعی: مادران رضاعی و خواهران رضاعی. (با توجه به روایات، حکم رضاعی تعمیم پیدا کرده و تمام محارم نسبی از طریق رضاع نیز محرم می شوند).
• محارم سببی: مادران همسران (مادرزن)، دختران همسر (ربیبه) در صورتی که با مادرشان نزدیکی شده باشد، همسران پسرانی که از صلب خودتان هستند (عروس). همچنین، ازدواج همزمان با دو خواهر نیز حرام است.

این آیات به وضوح نشان می دهند که حرمت ازدواج با این افراد، حکمی الهی و قطعی است که مبنای تنظیم روابط خانوادگی در اسلام قرار گرفته است.

۳.۲. آیات مربوط به احکام حجاب و نگاه (آزادی از حجاب کامل)

قرآن کریم علاوه بر حرمت ازدواج، به حدود پوشش و نگاه نیز اشاره کرده است که تفکیک محارم از نامحرمان در آن مشهود است. آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۵۵ سوره احزاب از جمله این آیات هستند:

سوره نور، آیه ۳۱: «وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»

تفسیر ساده: این آیه به زنان مؤمن دستور می دهد که زینت های خود را آشکار نکنند، مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدران شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران شوهرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان (مسلمان) یا بردگانشان، یا مردانی که نیاز به زن ندارند، یا کودکانی که هنوز از امور جنسی زنان آگاه نیستند. این آیه به وضوح دایره محارم را در بحث حجاب و نگاه مشخص می کند و نشان می دهد که در برابر این افراد، حجاب کامل لازم نیست.

سوره احزاب، آیه ۵۵: «لَّا جُنَاحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاءِ إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاءِ أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ وَاتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا»

تفسیر ساده: این آیه مشابه آیه قبلی، عدم گناه بر زنان را در آشکار کردن زینت (تا حدی خاص) در برابر پدران، پسران، برادران، پسران برادر، پسران خواهر، زنان و کنیزانشان بیان می کند. این آیات مرزهای پوشش را در برابر محارم مشخص می کنند و این آزادی به دلیل رابطه خاصی است که بین این افراد وجود دارد و از هرگونه سوءنیت به دور است.

۳.۳. اشاره ای به روایات و احادیث مرتبط

علاوه بر آیات قرآن، روایات و احادیث متعددی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز به تبیین دقیق تر احکام محارم پرداخته اند. این روایات، جزئیات شرایط محرمیت رضاعی، مصادیق دقیق تر محارم نسبی و سببی و همچنین حدود نگاه و پوشش را تشریح کرده اند. برای مثال، حدیث معروف یَحرُمُ مِنَ الرَّضَاعِ مَا یَحرُمُ مِنَ النَّسَبِ (هر آنچه از نسب حرام است، از رضاع نیز حرام می شود) از مهم ترین پشتوانه های فقهی برای تعمیم احکام محارم نسبی به محارم رضاعی است. این مجموعه از آیات و روایات، مبنای اصلی فقه اسلامی در تدوین احکام محارم است.

احکام و قوانین مرتبط با محارم

مفهوم محارم، تنها به حرمت ازدواج محدود نمی شود، بلکه مجموعه ای از احکام فقهی و قانونی را در بر می گیرد که در زندگی فردی و اجتماعی افراد نقش حیاتی دارند. درک این احکام برای رعایت حدود شرعی و قانونی ضروری است.

۴.۱. احکام فقهی عمومی محارم

احکام فقهی مرتبط با محارم، شاخه های مختلفی از روابط انسانی را پوشش می دهد. این احکام به منظور حفظ پاکی جامعه و استحکام بنیان خانواده وضع شده اند:

حرمت ابدی ازدواج

مهم ترین و اصلی ترین حکم فقهی در مورد محارم، حرمت ابدی ازدواج است. این به معنای آن است که دو نفر که با یکدیگر محرم هستند (چه نسبی، چه سببی و چه رضاعی)، به هیچ عنوان و در هیچ زمانی نمی توانند با یکدیگر ازدواج کنند. این حرمت، دائمی و غیرقابل رفع است و حتی با تغییر شرایط (مثل طلاق یا فوت) نیز از بین نمی رود. مثلاً اگر مردی با زنی ازدواج کند و سپس طلاق بگیرد، مادرزن او همچنان محرم ابدی او باقی می ماند و ازدواج با او برای داماد سابق حرام است.

احکام نگاه و پوشش

در اسلام، احکام مربوط به نگاه و پوشش (حجاب) برای محارم با نامحرمان متفاوت است. این تفاوت نشان دهنده اعتماد و امنیتی است که در روابط با محارم وجود دارد:

• شروط نگاه کردن به محارم: نگاه کردن به بدن محارم (به جز عورتین) برای هر دو جنس (زن و مرد) جایز است، مشروط بر آنکه بدون قصد لذت و شهوت باشد و خوف افتادن به گناه وجود نداشته باشد. در صورت وجود قصد لذت یا خوف گناه، نگاه کردن حتی به محارم نیز حرام است.
• حداقل پوشش برای زنان در برابر محارم: زنان در برابر محارم خود ملزم به رعایت حجاب کامل (مانند آنچه در برابر نامحرمان لازم است) نیستند. آن ها می توانند قسمت هایی از بدن خود (مانند سر، موها، گردن، دست ها تا آرنج و پاها تا مچ) را آشکار کنند. اما پوشاندن عورتین (اعم از جلو و عقب) حتی در برابر محارم نیز واجب است.
• حداقل پوشش برای مردان در برابر محارم: مردان نیز در برابر محارم خود باید عورتین خود را بپوشانند. پوشاندن سایر نقاط بدن واجب نیست، هرچند رعایت ادب و حیا همواره مورد تأکید است.
• تفاوت این احکام با نامحرمان: در برابر نامحرمان، احکام نگاه و پوشش به مراتب سخت گیرانه تر است. زنان باید تمام بدن خود را (به جز صورت و دست ها تا مچ در برخی فتاوا) بپوشانند و از نگاه با شهوت به نامحرمان و آشکار کردن زینت خودداری کنند.

سایر احکام

علاوه بر حرمت ازدواج و احکام نگاه و پوشش، محرمیت سایر احکام را نیز در بر می گیرد:

• جواز دست دادن و مصافحه: دست دادن و مصافحه بین محارم، بدون قصد لذت و شهوت، جایز است.
• جواز خلوت کردن: خلوت کردن دو نامحرم در مکانی که نفر سومی حضور ندارد (خلوت با اجنبیه) در فقه حرام است، اما خلوت کردن با محارم جایز است.
• سفر (برای زنان): زنان برای سفر با محارم خود نیازی به اذن شوهر یا ولی ندارند، مگر اینکه سفر طولانی و با خطراتی همراه باشد که نیازمند ملاحظات خاص باشد.

۴.۲. محارم در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران

قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران که بر پایه فقه امامیه تدوین شده است، احکام محارم را به طور کامل پذیرفته و در مواد قانونی خود آورده است. مواد ۱۰۴۵ تا ۱۰۴۷ این قانون به صراحت به موانع نکاح ناشی از قرابت (خویشاوندی) اشاره دارند و محارم نسبی، سببی و رضاعی را تعریف می کنند.

• ماده ۱۰۴۵: نکاح با اقارب نسبی ذیل ممنوع است، اگرچه قرابت از طرف مادر یا پدر تنها باشد:
  1. نکاح با پدر و اجداد و با مادر و جدات هر قدر که بالا روند.
  2. نکاح با اولاد و احفاد هر قدر که پایین روند.
  3. نکاح با برادر و خواهر و اولاد آنها هر قدر که پایین روند.
  4. نکاح با عمو و عمه و دایی و خاله و اولاد آنها هر قدر که پایین روند.

  این ماده به تفصیل محارم نسبی را برمی شمرد و بر حرمت ازدواج با آن ها تأکید می کند. نکته مهم این است که این حرمت شامل اولاد آن ها نیز می شود، یعنی ازدواج با برادرزاده، خواهرزاده، فرزندان عمو، دایی، عمه و خاله نیز حرام است.

• ماده ۱۰۴۶: قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است مشروط بر اینکه:
  1. شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد.
  2. شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد.
  3. طفل لااقل یک شبانه روز یا ۱۵ مرتبه متوالی شیر کامل خورده باشد.
  4. شیرخوردن قبل از تمام شدن دو سالگی طفل باشد.
  5. مقدار شیری که طفل خورده از یک زن و یک شوهر باشد.

  این ماده به تفصیل شرایط محرمیت رضاعی را بیان می کند و نشان می دهد که قانون مدنی ایران، فتوای مشهور فقها را در این زمینه پذیرفته است.

• ماده ۱۰۴۷: نکاح بین اشخاص ذیل به واسطه مصاهره (خویشاوندی سببی) ممنوع دائمی است:
  1. بین مرد و مادر و جدات زن از هر درجه که باشد اعم از نسبی و رضاعی.
  2. بین مرد و زنی که سابقاً زن پدر و یا زن جد یا زن پسر یا زن نوه او بوده است.
  3. بین مرد با دختران و نوه های زن از هر درجه که باشد مشروط بر اینکه بین زن و مرد زناشویی واقع شده باشد.

  این ماده نیز به تفصیل محارم سببی را برمی شمرد و بر حرمت دائمی ازدواج با آن ها تأکید دارد.

انطباق قانون مدنی ایران با فقه شیعه، نشان دهنده اهمیت و جایگاه این احکام در نظام حقوقی کشور است و چارچوبی محکم برای تنظیم روابط خانوادگی فراهم می آورد.

ابهامات و سوالات رایج در مورد محارم

با وجود توضیحات جامع، همواره برخی ابهامات و سوالات رایج در مورد مفهوم محارم وجود دارد که پاسخ به آن ها می تواند درک این موضوع را کامل تر کند و از اشتباهات احتمالی جلوگیری نماید.

۵.۱. فرزندخوانده و محرمیت

یکی از مهم ترین سوالات در حوزه محارم، مربوط به وضعیت فرزندخوانده است. آیا فرزندخوانده با والدین سرپرست خود محرم می شود؟ پاسخ صریح فقهی و قانونی این است که خیر، فرزندخوانده به خودی خود با سرپرستان خود محرم نمی شود. محرمیت فقط از طریق نسب، سبب یا رضاع ایجاد می شود و فرزندخواندگی هیچ یک از این اسباب را به طور طبیعی محقق نمی سازد.

با این حال، راه هایی برای ایجاد محرمیت در مورد فرزندخوانده وجود دارد که رایج ترین آن ها از طریق رضاع (شیر دادن) است. اگر زن سرپرست بتواند به فرزندخوانده ای که زیر دوسال است شیر بدهد (با رعایت تمامی شرایط دقیق محرمیت رضاعی که قبلاً ذکر شد)، آنگاه محرمیت رضاعی ایجاد می شود. این محرمیت، تمامی احکام محارم نسبی را (جز ارث و نفقه) شامل خواهد شد.

بررسی قوانین ایران در مورد ازدواج با فرزندخوانده: قانون ایران در مورد ازدواج با فرزندخوانده محدودیت هایی قائل شده است. ماده ۲۷ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب سال ۱۳۹۲ مقرر می دارد: ازدواج سرپرست با فرزندخوانده خود ممنوع است، مگر در مواردی که دادگاه صالح پس از اخذ نظر مشورتی سازمان (بهزیستی)، این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد. این قانون به دلیل حفظ مصالح عالیه فرزندخوانده و جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی، این محدودیت را ایجاد کرده است، حتی اگر محرمیت شرعی از طریق رضاع نیز برقرار نشده باشد.

۵.۲. نسبت های ناتنی و ناپدری/نامادری

روابط خانوادگی در عصر حاضر پیچیدگی هایی پیدا کرده و گاه سوالاتی در مورد نسبت های ناتنی پیش می آید:

• آیا خواهر/برادر ناتنی محرم هستند؟ بله، خواهر یا برادر ناتنی (که یا پدر مشترک دارند – خواهر/برادر اَبی – یا مادر مشترک دارند – خواهر/برادر اُمّی) جزو محارم نسبی محسوب می شوند و ازدواج با آن ها حرام است.
• آیا فرزندان ناپدری/نامادری محرم هستند؟ خیر، فرزندان ناپدری یا نامادری (یعنی فرزندان همسر فرد از ازدواج قبلی اش) به طور مستقیم برای همسر جدید پدر یا مادر خود (ناپدری یا نامادری) محرم نیستند. مگر اینکه شرایط سببی خاصی پیش آید. مثلاً اگر مردی با دختری ازدواج کند و آن دختر فرزندی از ازدواج قبلی داشته باشد، این فرزند (ربیبه) در صورت نزدیکی با مادرش، برای آن مرد محرم سببی می شود. اما فرزندان همسر مرد (ناپدری) یا فرزندان همسر زن (نامادری) با سایر فرزندان آن خانواده محرم نسبی نمی شوند و صرف همزیستی در یک خانه، محرمیت ایجاد نمی کند.

۵.۳. داییِ همسر، عموِ همسر و سایر خویشاوندان همسر

یکی دیگر از سوالات رایج این است که آیا دایی همسر، عموی همسر و سایر خویشاوندان همسر (مانند خواهرزن یا برادرزن) محرم محسوب می شوند؟ خیر. طبق فقه اسلامی و قانون مدنی ایران، فقط برخی خویشاوندان سببی درجه اول هستند که محرمیت دائم ایجاد می کنند (مانند مادرزن، پدرشوهر، عروس، داماد، ربیبه، نامادری و ناپدری). خویشاوندان همسر مانند دایی همسر، عموی همسر، خاله زن، عمه زن، خواهرزن و برادرزن، جزو محارم محسوب نمی شوند و نامحرم هستند. بنابراین، رعایت کامل احکام حجاب و نگاه در برابر آن ها واجب است.

۵.۴. وضعیت محرمیت همسر

این یک نکته بسیار مهم و گاهی محل سوءتفاهم است. همسر از منظر فقهی نامحرم نیست، اما در معنای دقیق محارم نکاح نیز قرار نمی گیرد. تعریف محارم نکاح بر اساس حرمت ابدی ازدواج است. از آنجا که ازدواج با همسر جایز و برقرار است، او در این دسته از محارم قرار نمی گیرد. با این حال، همسر نزدیک ترین فرد به انسان است و تمام محدودیت های مربوط به نگاه، لمس و خلوت کردن که برای نامحرمان وجود دارد، در مورد همسر به هیچ وجه صدق نمی کند. رابطه زناشویی، خود موجب حلال شدن این امور می شود و از این حیث، رابطه با همسر حتی فراتر از سایر محارم است.

برای مثال، مرد مجاز است تمام بدن همسر خود را مشاهده کند و بالعکس، در حالی که این امر برای سایر محارم (به جز عورتین) مجاز نیست. این تفاوت نشان می دهد که مفهوم محرمیت، مراتب و درجات مختلفی دارد و همسر در یک رده جداگانه و با احکام خاص خود قرار می گیرد که نه می توان او را نامحرم دانست و نه می توان او را صرفاً یک محرم نکاح در نظر گرفت.

نتیجه گیری

مفهوم محارم، ستونی اساسی در فقه اسلامی و قانون مدنی ایران است که نقش مهمی در تنظیم روابط خانوادگی و اجتماعی ایفا می کند. از تعاریف لغوی و اصطلاحی گرفته تا تبیین انواع محارم (نسبی، سببی و رضاعی)، همه و همه بر یک هدف واحد تأکید دارند: ایجاد چارچوبی اخلاقی و شرعی برای حفظ پاکی، امنیت و استحکام بنیان خانواده. در طول این مقاله، به تفصیل در مورد مصادیق هر یک از این انواع محارم، شرایط ایجاد محرمیت و احکام فقهی و قانونی مرتبط با آن ها بحث کردیم.

شناخت دقیق این حدود و مرزها، نه تنها به افراد کمک می کند تا از افتادن در گناهان احتمالی جلوگیری کنند، بلکه به آن ها بصیرت لازم را برای برقراری روابط سالم و محترمانه در درون خانواده و جامعه می بخشد. احکام نگاه و پوشش، حرمت ابدی ازدواج و سایر جزئیات فقهی، همگی برای رسیدن به یک جامعه متعالی و خانواده ای باثبات طراحی شده اند. از آیات قرآن کریم گرفته تا مواد قانون مدنی ایران، همگی بر این اصول تأکید دارند.

در نهایت، درک صحیح مفهوم محارم به معنای احترام به حدود الهی و نقش آن در ایجاد یک زندگی پاک و متعهد است. هرچند این موضوع از دیدگاه فقهی و حقوقی دارای پیچیدگی هایی است، اما با مطالعه و آگاهی می توان به درک کاملی از آن دست یافت و آن را در زندگی روزمره به کار بست. در صورت نیاز به جزئیات فقهی بیشتر و کسب اطمینان، همواره رجوع به منابع معتبر دینی و مراجع تقلید توصیه می شود.