موقعیت جغرافیایی گورستان خالد نبی

در میان تپه های سرسبز ترکمن صحرا گورستانی با سنگ هایی رازآلود خفته که قرن هاست کنجکاوی گردشگران و پژوهشگران را برمی انگیزد. این محوطه تاریخی و طبیعی با پیشینه ای غنی نه تنها یک زیارتگاه بلکه مجموعه ای بی نظیر از سنگ مزارهای باستانی و باورهای محلی است. اگر قصد سفر به این نقطه خاص از ایران را دارید شناخت موقعیت دقیق پیشینه و بخش های دیدنی آن ضروری است تا تجربه ای کامل و متفاوت از این گنجینه ملی داشته باشید.

موقعیت جغرافیایی گورستان خالد نبی

گورستان و زیارتگاه خالد نبی در منطقه ای کوهستانی و در ارتفاعات شمال شرق استان گلستان واقع شده است. این مجموعه تاریخی بر فراز قله کوهی به نام «گوگجه داغ» قرار دارد که حدود 700 تا 720 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مردم محلی این قله را با نام های «قدرت» یا «تانگری داغ» نیز می شناسند.

از نظر تقسیمات جغرافیایی گورستان خالد نبی در فاصله حدود 90 کیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس و حدود 55 تا 62 کیلومتری شمال شرق شهرستان کلاله قرار دارد. نزدیک ترین روستا به این محوطه روستای گچی سو است که حدود 6 کیلومتر با آن فاصله دارد و از توابع بخش مراوه تپه محسوب می شود.

موقعیت جغرافیایی این گورستان در میان رشته کوه هایی است که از شمال و غرب به منطقه هزار دره از شرق به کوه های بابا شملک در حوالی مراوه تپه و از جنوب به دره پنج شیر محدود می شود. این وسعت 12 هکتاری در ارتفاعات دورافتاده دسترسی اصلی به آن را از شهرهای کلاله گنبد کاووس و مراوه تپه امکان پذیر می سازد.

معرفی و شرح زندگی خالدنبی

خالد نبی با نام کامل خالد بن سنان العبسی یکی از پیامبران الهی است که پیش از ظهور اسلام و در فاصله زمانی بین حضرت عیسی (ع) و حضرت محمد (ص) می زیسته است. طبق روایات او در حدود سال 530 میلادی به پیامبری مبعوث شد و قوم خود را به شریعت حضرت اسماعیل (ع) دعوت می کرد.

منشأ او سرزمین عدن در یمن بوده و از قبیله بنی عبس بود. در زمان حیات او خسرو انوشیروان پادشاه ایران بود و آیین زرتشت مذهب رسمی اکثر ایرانیان بود. خالد نبی برای تبلیغ دین خود به سمت ایران حرکت کرد و در منطقه جرجان (گرگان زمین) اقامت گزید.

مردم ترکمن منطقه احترام بسیاری برای خالد نبی قائل هستند و نام این مجموعه تاریخی نیز از نام او گرفته شده است. او در میان ترکمن ها به «حالت نبی» نیز شهرت دارد. دختر خالد نبی نیز در دوران پیری با پیامبر اسلام دیدار کرده و به اسلام ایمان آورده است.

در مجموعه خالد نبی علاوه بر گورستان باستانی زیارتگاهی نیز وجود دارد که محل دفن خالد نبی محسوب می شود و زائران بسیاری برای زیارت به این مکان سفر می کنند. او یکی از چهار پیامبری است که در دوره فترت میان حضرت عیسی و حضرت محمد (ص) مبعوث شده اند.

تاریخچه گورستان خالد نبی

قدمت دقیق گورستان و مجموعه تاریخی خالد نبی موضوع بحث و گمانه زنی های مختلفی است. برخی پژوهشگران قدمت آن را به دوران پارینه سنگی نسبت می دهند در حالی که شواهد دیگر از جمله کشف یک سنگ قبر با کتیبه مربوط به هفتاد سال پیش و نیز شباهت برخی سنگ مزارها به نمونه های دوره سلجوقی قدمت آن را به دوره های اسلامی متأخرتر (قرون 6 تا 8 هجری) یا حتی قاجار می رساند.

با وجود نبود اطلاعات قطعی اکثر منابع و پژوهش ها قدمت این گورستان باستانی را بیش از هزار سال تخمین می زنند. اولین اشاره مکتوب به این مکان در کتاب «یک مسافرت زمستانی از استانبول به تهران» اثر جیمز بیلی فریزر در سال 1838 دیده می شود. دیوید استروناخ باستان شناس انگلیسی نیز در دهه 1970 و 1980 تحقیقاتی در این منطقه انجام داد.

پژوهشگران ایرانی نظیر منوچهر ستوده رجبعلی لباف خانیکی و شهریار عدل نیز در دهه های اخیر به مطالعه این مجموعه پرداخته اند. سرانجام در سال 1380 گورستان خالد نبی و مجموعه های وابسته به آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. با این حال این محوطه تاریخی در طول سال ها با چالش هایی نظیر تخریب بی توجهی و آسیب های طبیعی مواجه بوده است.

آتش سوزی در قبرستان خالد نبی

یکی از حوادث ناگواری که در سال های اخیر در گورستان خالد نبی رخ داد آتش سوزی گسترده ای بود که در بخش هایی از این محوطه تاریخی اتفاق افتاد. این آتش سوزی در تاریخ شانزدهم شهریور ماه سال 1396 به وقوع پیوست و حدود 3 هکتار از زمین های اطراف گورستان را در بر گرفت.

متأسفانه در پی این حادثه بسیاری از سنگ مزارهای باستانی که در مسیر آتش قرار داشتند آسیب دیده و دچار سوختگی شدند. این اتفاق چهره ای تلخ و خاکستری از بخش هایی از گورستان بر جای گذاشت. با وجود تلاش ساکنین محلی و نیروهای آتش نشانی برای مهار آتش بخش هایی از این اثر ملی از بین رفت.

علت دقیق وقوع این آتش سوزی به طور رسمی اعلام نشده و مستندات مشخصی در این باره در دست نیست. این حادثه لزوم توجه بیشتر به حفاظت از این محوطه منحصر به فرد و آسیب پذیر را بیش از پیش نمایان ساخت.

دیدنی های گورستان خالد نبی

مجموعه تاریخی و گردشگری خالد نبی تنها شامل گورستان باستانی نیست بلکه چندین بنای دیگر نیز در این منطقه کوهستانی وجود دارند که مورد توجه بازدیدکنندگان قرار می گیرند. این دیدنی ها در کنار چشم اندازهای طبیعی اطراف جذابیت این منطقه را دوچندان کرده اند.

زیارتگاه

زیارتگاه اصلی در مجموعه خالد نبی بنایی مسقف و چهارگوش است که به عنوان محل دفن خالد نبی مورد احترام قرار می گیرد. این بنا دارای در و پنجره های فلزی ساده و سقفی با گنبدی سبز رنگ و شلجمی شکل از بیرون است. داخل زیارتگاه بسیار ساده بوده و فاقد تزئینات یا کتیبه های تاریخی است.

درون بقعه تنها یک پشته ساده به ارتفاع حدود یک و نیم متر دیده می شود که به عنوان قبر خالد نبی شناخته می شود. سقف بنا بر دو ستون فلزی استوار شده است. بر روی یکی از طاقچه ها تعدادی سنگ کوچک جمع آوری شده از محوطه قرار داده شده است. در اطراف زیارتگاه امکاناتی نظیر زائرسرا مسجد و سرویس بهداشتی برای رفاه زائرین و گردشگران فراهم شده است.

مقبره خالد نبی

قبر منسوب به خالد نبی در داخل زیارتگاه اصلی قرار دارد. این قبر به شکل یک پشته ساده خاکی یا سنگی با ارتفاع تقریبی یک و نیم متر است و هیچ سنگ قبر یا کتیبه ای بر روی آن دیده نمی شود که اطلاعات تاریخی مشخصی ارائه دهد. سادگی این قبر یکی از ویژگی های آن است.

بر روی این قبر پارچه ای سفید رنگ با نوارهای رنگی آویخته شده است. این رسم در میان ترکمن ها برای جوانان تازه دامادی که فوت می کنند نیز وجود دارد اما دلیل قرار دادن آن بر روی قبر خالد نبی به طور دقیق مشخص نیست و ممکن است صرفاً نشانه احترام و ارزش باشد.

بقعهٔ چوپان آتا

در فاصله ای نه چندان دور از زیارتگاه اصلی خالد نبی و مشرف به دره شمالی منطقه هزار دره بقعه ای دیگر به نام چوپان آتا قرار دارد. این بنا نیز ساختاری ساده و چهارگوش دارد و با سنگ های محلی ساخته شده است. در هر ضلع این بقعه پنجره ای با طاق هلالی تعبیه شده و یکی از آن ها به عنوان ورودی استفاده می شود.

سقف بقعه چوپان آتا دارای گنبدی فلزی به شکل شش ضلعی نوک تیز است که در مرکز سقف قرار گرفته است. نمای بیرونی بنا با سیمان پوشیده شده و فضای داخلی آن کاملاً ساده و بدون تزیین است. در داخل بقعه تنها یک صورت قبر ساده و بدون سنگ قبر قابل مشاهده است.

بقعهٔ عالم بابا

بقعه عالم بابا نیز یکی دیگر از بناهای موجود در مجموعه خالد نبی است که از نظر شکل و نقشه شباهت زیادی به بقعه چوپان آتا دارد. این بنا نیز ساختاری ساده و چهارگوش دارد و با سنگ های محلی بنا شده است. در هر ضلع بقعه عالم بابا یک پنجره وجود دارد و پنجره ضلع جنوبی به عنوان ورودی اصلی استفاده می شود.

سقف و گنبد این بقعه نیز همانند بقعه چوپان آتا فلزی و شش ضلعی نوک تیز است. فضای داخلی بقعه عالم بابا نیز بسیار ساده بوده و تنها یک قبر ساده بدون کتیبه در آن دیده می شود. در مقابل ورودی این بقعه درختچه کوچکی وجود دارد که در باورهای محلی جایگاه ویژه ای دارد و به آن «درخت نظر کرده» می گویند.

گورهای خالد نبی

بخش اصلی و شهرت یافته مجموعه خالد نبی گورستان وسیعی است که بر روی تپه های خاکی کم ارتفاع تر از زیارتگاه اصلی و در شرق بقعه عالم بابا قرار گرفته است. این گورستان چشم اندازی بی نظیر و در عین حال عجیب دارد و دلیل اصلی بازدید بسیاری از گردشگران است. تخمین زده می شود که در گذشته حدود ششصد سنگ مزار در این گورستان وجود داشته است.

این سنگ ها به صورت پراکنده در دامنه های کوه مرکزی و کوه شرقی و همچنین به صورت منفرد بر روی تپه های اطراف به ویژه تپه های مشرف به منطقه هزار دره دیده می شوند. وجود این تعداد سنگ مزار با اشکال خاص در یک منطقه کوهستانی آن را به یکی از منحصربه فردترین گورستان های تاریخی ایران تبدیل کرده است.

سنگ مزارهای گورستان خالدنبی

سنگ مزارهای موجود در گورستان خالد نبی از جنس سنگ های یکپارچه تراشیده شده اند و اشکال متنوعی دارند. دو شکل اصلی این سنگ ها شامل استوانه های بلند و سنگ هایی با فرم صلیبی شکل است. ارتفاع سنگ مزارهای استوانه ای متفاوت است و برخی از آن ها به ارتفاع دو متر و حتی بیشتر می رسند.

این سنگ ها بدون هیچ گونه کتیبه یا نوشته ای هستند که اطلاعاتی درباره هویت افراد مدفون یا تاریخ دقیق دفن ارائه دهد. جنس سنگ ها و نحوه تراش آن ها نشان دهنده دانش و مهارت سازندگان آن ها در گذشته است. پراکندگی این سنگ ها در سطح وسیعی از تپه ها منظره ای خاص و دیدنی ایجاد کرده است.

سنگ مزارهای انسان وار

شکل خاص برخی از سنگ مزارهای استوانه ای در گورستان خالد نبی به ویژه سنگ های بلند و کشیده منجر به تفاسیر و باورهای متعددی درباره آن ها شده است. برخی از پژوهشگران و افراد این سنگ ها را نمادی از اندام جنسی مردانه دانسته اند که ارتفاع آن ها بسته به جایگاه اجتماعی فرد متوفی متفاوت بوده است.

در مقابل نظریات دیگری نیز وجود دارد که این تفسیر را رد می کنند. طبق این دیدگاه ها سنگ های بلندتر نمادی از مردانی با کلاه خود و شال کمری هستند و وجود دو حلقه در پایین برخی سنگ ها نشان دهنده شال پهلوانی است. همچنین سنگ های کوتاه تر و تخت تر که به سمت شمال قرار گرفته اند به جای نماد اندام زنانه به شکل شاخ و سر قوچ تفسیر شده اند که نماد قدرت و اقتدار در میان اقوام ترکمن و آسیای میانه است.

باورهای محلی درباره گورستان خالد نبی

در کنار اهمیت تاریخی و باستانی گورستان خالد نبی در میان مردم محلی ترکمن منطقه با باورها و افسانه های جالبی نیز گره خورده است. این باورها که سینه به سینه نقل شده اند بخشی از جذابیت فرهنگی و مردم شناسی این منطقه را تشکیل می دهند و به فضای رازآلود آن افزوده اند.

سنگ شدن هندوانه ها

یکی از باورهای رایج در میان مردم ترکمن درباره گورستان خالد نبی مربوط به سنگ های کروی و گردی است که در محوطه زیارتگاه و پای سنگ مزارهای باستانی یافت می شوند. طبق افسانه ها کوهستان اطراف این گورستان در گذشته یک جالیز بزرگ هندوانه بوده است.

مردم معتقدند که به دلیل نفرینی که توسط خالد نبی بر این منطقه صورت گرفته تمام آن هندوانه ها تبدیل به سنگ شده اند و سنگ های گردی که امروزه دیده می شوند بقایای همان هندوانه های سنگ شده هستند. این سنگ ها توسط زائرین جمع آوری شده و در داخل زیارتگاه نگهداری می شوند.

درخت نظر کرده

در مقابل در ورودی بقعه عالم بابا درختچه کوچکی وجود دارد که در میان مردم محلی به «درخت نظر کرده» یا «درخت حاجت» شهرت دارد. این درخت به دلیل نزدیکی به بقعه متبرکه در باور مردم از قداست و قدرت خاصی برخوردار است.

زائران و مردم محلی برای برآورده شدن حاجات خود مانند بهبود زراعت افزایش گله و رمه یا برای درخواست فرزند به این درخت دخیل می بندند و نخ هایی را به شاخه های آن گره می زنند. این رسم اعتقادی در کنار زیارتگاه ها و بقاع متبرکه در مناطق دیگری از استان گلستان نیز دیده می شود و نشان دهنده جایگاه این درختان در باورهای عامیانه است.

دسترسی به گورستان خالد نبی

دسترسی به گورستان خالد نبی به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و مرتفع نیازمند طی کردن مسیری است که بخشی از آن ممکن است خاکی باشد. مسیر اصلی دسترسی معمولاً از طریق شهرستان کلاله یا گنبد کاووس در استان گلستان امکان پذیر است.

اگر از سمت گرگان یا گنبد کاووس حرکت می کنید باید به سمت شهرستان کلاله بروید. پس از رسیدن به کلاله باید مسیر منتهی به مراوه تپه را در پیش بگیرید. این مسیر شما را از میان چشم اندازهای زیبای تپه های ماهوری و گندم زارهای ترکمن صحرا عبور می دهد. پس از حدود نیم ساعت رانندگی از کلاله به روستای گچی سو می رسید.

از روستای گچی سو تا نزدیکی محوطه اصلی گورستان مسیر خاکی می شود اما معمولاً برای تردد وسایل نقلیه مناسب است. بخش نهایی مسیر تا رسیدن به گورستان نیازمند حدود نیم ساعت پیاده روی با شیب ملایم است. امکان پارک خودرو در نزدیکی تپه وجود دارد و معمولاً ترافیکی در این منطقه وجود ندارد.

بهترین زمان بازدید از گورستان خالد نبی

با توجه به موقعیت کوهستانی و مرتفع گورستان خالد نبی شرایط آب و هوایی نقش مهمی در انتخاب زمان مناسب برای بازدید دارد. منطقه دارای تابستان های گرم و زمستان های سرد و پربارش است که ممکن است بازدید را دشوار سازد.

بهترین زمان برای سفر به خالد نبی فصل بهار است به ویژه از اوایل فروردین ماه تا اواخر اردیبهشت یا اوایل خرداد. در این فصل آب و هوا معتدل و دلپذیر است طبیعت اطراف سرسبز و زیبا می شود و چشمه های منطقه نیز پرآب هستند. همچنین در این دوره تعداد گردشگران بیشتری به منطقه سفر می کنند.

توصیه می شود برای جلوگیری از گرمای ظهر بازدید خود را در ساعات اولیه صبح آغاز کنید. پیش از سفر حتماً وضعیت آب و هوایی منطقه را بررسی کنید. در نظر داشته باشید که در محوطه گورستان به جز سایه سنگ مزارهای بلند سایه دیگری برای پناه گرفتن از آفتاب وجود ندارد.

هزینه و ساعات بازدید از گورستان خالد نبی

بازدید از گورستان و مجموعه تاریخی خالد نبی مستلزم پرداخت هزینه ورودی است. طبق اطلاعات موجود هزینه ورودی برای بازدید از این محوطه در حدود 3 هزار تومان است که مبلغی ناچیز در مقایسه با ارزش تاریخی و دیدنی این مکان محسوب می شود.

ساعات بازدید از گورستان خالد نبی نیز محدود است. گردشگران و بازدیدکنندگان می توانند از ساعت 7 صبح تا 7 عصر برای بازدید از این محوطه باستانی اقدام کنند. توصیه می شود برنامه سفر خود را به گونه ای تنظیم کنید که پیش از غروب آفتاب بازدید شما به پایان برسد زیرا پس از آن امکان بازدید وجود ندارد و روشنایی کافی نیز وجود نخواهد داشت.

اقامت در خالد نبی

برای زائران و گردشگرانی که قصد دارند شب را در نزدیکی مجموعه خالد نبی سپری کنند امکاناتی برای اقامت فراهم شده است. در اطراف زیارتگاه اصلی تعدادی زائرسرا یا اتاق برای استراحت و اقامت بازدیدکنندگان وجود دارد.

این امکانات اقامتی معمولاً ساده هستند و برای رفاه حال زائرین و مسافرین در نظر گرفته شده اند. علاوه بر محل اقامت امکانات دیگری نظیر یک باب مسجد برای ادای فریضه نماز سرویس های بهداشتی و آب انبارهایی که در میان ترکمن ها به «لاری» معروف هستند و آب آن ها از طریق باران تأمین می شود نیز در این منطقه وجود دارد تا نیازهای اولیه بازدیدکنندگان را برطرف سازد.

قبرستان خالد نبی کجاست؟

گورستان خالد نبی در استان گلستان بر فراز کوه گوگجه داغ در فاصله حدود 90 کیلومتری شمال شرق گنبد کاووس و 55 کیلومتری شمال شرق کلاله واقع شده است.

خالد نبی کیست؟

خالد بن سنان العبسی پیامبری الهی بود که پیش از اسلام و در فاصله زمانی بین حضرت عیسی (ع) و حضرت محمد (ص) می زیسته است و در این منطقه مدفون است.

بهترین زمان سفر به خالد نبی کدام فصل است؟

بهترین زمان بازدید از گورستان خالد نبی فصل بهار به ویژه ماه های فروردین و اردیبهشت به دلیل آب و هوای معتدل و طبیعت سرسبز است.

آتش سوزی خالد نبی چه زمانی اتفاق افتد؟

آتش سوزی در بخشی از گورستان خالد نبی در تاریخ شانزدهم شهریور ماه سال 1396 رخ داد و موجب آسیب به برخی سنگ مزارهای باستانی شد.

چگونه به قبرستان خالد نبی برویم؟

دسترسی به گورستان خالد نبی معمولاً از شهرهای کلاله یا گنبد کاووس امکان پذیر است؛ پس از رسیدن به روستای گچی سو باید بخشی از مسیر را با خودرو و سپس پیاده طی کرد.

هزینه ورودی به قبرستان خالد نبی چقدر است؟

هزینه ورودی برای بازدید از گورستان و مجموعه تاریخی خالد نبی در حدود 3 هزار تومان برای هر نفر است.