موقعیت جغرافیایی شهر بن

شهر بن نگینی درخشان در دل استان چهارمحال و بختیاری با موقعیت جغرافیایی ویژه و پیشینه ای غنی همواره مورد توجه علاقه مندان به طبیعت تاریخ و فرهنگ بوده است. این شهر که به واسطه همجواری با گرداب بن و قرارگیری در مسیر ارتباطی مهم از جایگاه ممتازی برخوردار است نه تنها مرکز شهرستان بن به شمار می رود بلکه گنجینه ای از آداب و رسوم هنر و جاذبه های طبیعی را در خود جای داده است. در این نوشتار به تفصیل به معرفی این شهر موقعیت مکانی ساختار جمعیتی پیشینه تاریخی و نقاط دیدنی آن خواهیم پرداخت تا تصویری جامع از این بخش زیبا از ایران عزیز ارائه دهیم.

شهر بن در بخش مرکزی شهرستان بن واقع شده و به عنوان کانون اداری و تجاری این منطقه شناخته می شود. این شهر در فاصله تقریبی ۲۵ کیلومتری شمال شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری قرار گرفته است. موقعیت استراتژیک آن بر حاشیه جاده ای که شهرکرد را به سد زاینده رود و سپس به داران در استان اصفهان و در نهایت به استان مرکزی متصل می کند اهمیت آن را دوچندان کرده است. از نظر مختصات جغرافیایی شهر بن بر روی عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۳ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۴۵ دقیقه شرقی قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا حدود ۲۲۰۰ متر اندازه گیری شده که نشان دهنده قرارگیری آن در یک منطقه کوهستانی و مرتفع است.

از منظر موقعیت طبیعی شهر بن در دامنه شرقی رشته کوه های زاگرس مرکزی جای گرفته و بر روی دشت وسیع بن گسترده شده است. این دشت یکی از بزرگ ترین دشت ها و باغات استان چهارمحال و بختیاری محسوب می شود. شهر از شمال به سد زاینده رود از جنوب به کوه بن و روستای وردنجان از غرب به کوه افغان و روستای لارک (لاطان) و از شرق به کوه شیراز و شهر سامان محدود می شود. وجود چشمه های متعدد در دامنه کوه های اطراف به ویژه گرداب بن در نزدیکی کوه افغان طراوت و سرسبزی خاصی به این منطقه بخشیده و آن را به یکی از مناطق خوش آب و هوای استان تبدیل کرده است.

شهرستان بن در تاریخ ۲۹ آذر ماه سال ۱۳۹۱ با جدایی از شهرستان شهرکرد به صورت مستقل درآمد و شهر بن به عنوان مرکز این شهرستان انتخاب شد. این شهرستان از شمال و شمال غربی با شهرستان چادگان در استان اصفهان از شرق با شهرستان سامان و از جنوب با شهرستان شهرکرد همسایه است. مساحت کلی شهرستان بن حدود ۸۲۳ کیلومتر مربع برآورد شده است. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دریا حدود ۳۱۰۵ متر است که این اختلاف ارتفاع نسبت به شهر بن نشان دهنده وجود مناطق مرتفع تر در محدوده شهرستان است.

شهرستان بن یکی از شهرستان های دوازده گانه استان چهارمحال و بختیاری است. استان چهارمحال و بختیاری در بخش مرکزی رشته کوه های زاگرس قرار دارد و به دلیل موقعیت کوهستانی دارای آب و هوای متنوعی است. شهرستان بن به واسطه قرارگیری در بخش شمالی استان و همجواری با استان اصفهان نقش مهمی در ارتباطات منطقه ای ایفا می کند.

شهرستان بن از نظر تقسیمات کشوری شامل دو بخش اصلی است: بخش مرکزی به مرکزیت شهر بن و بخش شیدا به مرکزیت یان چشمه. این شهرستان همچنین دارای چهار دهستان است: دهستان حومه به مرکزیت شیخ شبان دهستان وردنجان به مرکزیت وردنجان دهستان شیدا به مرکزیت یان چشمه و دهستان زاینده رود جنوبی به مرکزیت آزادگان. علاوه بر شهر بن دو شهر دیگر به نام های وردنجان و یان چشمه نیز در محدوده این شهرستان قرار دارند.

بخش	مرکز بخش	جمعیت بخش (۱۳۹۵)	نام دهستان	مرکز دهستان	جمعیت دهستان (۱۳۹۵)	شهر	جمعیت شهر (۱۳۹۵)
مرکزی	بن	۲۳٬۶۲۴ نفر	حومه	شیخ شبان	۳٬۱۹۴ نفر	بن	۱۲٬۹۷۱ نفر
			وردنجان	بارده	۳٬۰۰۳ نفر	وردنجان	۴٬۴۵۶ نفر
شیدا	یان چشمه	۴٬۷۰۲ نفر	شیدا	حیدری	۱٬۳۵۱ نفر	یان چشمه	۲٬۱۹۰ نفر
			زاینده رود جنوبی	آزادگان	۱٬۱۶۱ نفر

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر بن ۱۲٬۹۷۱ نفر در قالب ۴٬۰۴۹ خانوار بوده است. جمعیت کل شهرستان بن در همین سال برابر با ۲۸٬۳۲۶ نفر ثبت شده است. این آمار نشان دهنده تمرکز جمعیت بیشتر در بخش مرکزی شهرستان است. تخمین های اخیر جمعیت شهر بن را در حدود ۱۸۰۰۰ نفر نشان می دهد که حاکی از رشد جمعیت در سال های اخیر است. تنوع قومی در سطح شهرستان وجود دارد اما شهر بن دارای بافت جمعیتی منسجم تری است.

مردم شهرستان بن به زبان های مختلفی از جمله ترکی چهارمحالی لری بختیاری و فارسی چهارمحالی تکلم می کنند. اما در شهر بن زبان رایج ترکی است که به آن ترکی بن گفته می شود. تحقیقات زبان شناسی نشان می دهد که گویش ترکی بن قرابت زیادی با زبان ترکی آذری و تا حدودی با ترکی استانبولی دارد. این قرابت زبانی ریشه در پیشینه تاریخی و نژادی مردم این شهر دارد.

بر اساس پژوهش های انجام شده بر روی گویش و ساختار جمعیتی شهر بن اجداد مردم این شهر عشایر ترک زبانی بوده اند که احتمالاً در زمان حکومت صفویه در این منطقه اسکان داده شده اند. این انتقال برای تعدیل نیروی عشایر بومی منطقه چهارمحال و بختیاری و همچنین حفاظت از پایتخت صفویان در اصفهان صورت گرفته است. با توجه به تفاوت های لهجه ای و ساختاری انتساب مردم بن به عشایر ترک زبان قشقایی نادرست تلقی می شود و احتمال قوی تر این است که اجداد اهالی بن بخشی از طوایف قزلباش (هفت طایفه ترک منطقه آذربایجان در دوره صفویه) بوده اند که به این منطقه کوچ داده شده اند. این ایلات ترک به تدریج از زندگی کوچ نشینی به یکجانشینی روی آورده اند.

پیشه اصلی مردم شهر بن ترکیبی از فعالیت های کشاورزی به ویژه باغداری دامپروری و کار در بخش صنعت است. دشت بن با اراضی و باغات وسیع خود نقش مهمی در اقتصاد شهر ایفا می کند. آبیاری این باغات و اراضی از طریق بیش از ۱۵۰ رشته قنات و حدود ۷۰ حلقه چاه نیمه عمیق و عمیق صورت می گیرد که نشان دهنده اهمیت منابع آب در این منطقه است. علاوه بر این کارخانه گازکربنیک (CO2) بن نیز یکی از واحدهای صنعتی مهم و شناخته شده در سطح کشور به شمار می رود. در کنار این فعالیت ها هنر قالی بافی نیز به عنوان یک پیشه سنتی در بن رواج داشته است.

شهر بن از جمله مناطق قدیمی استان چهارمحال و بختیاری محسوب می شود. شواهد و آثار تاریخی گواه بر قدمت این منطقه است. قبل از استقرار شهر در مکان فعلی سکونت گاه های اولیه در ادامه دره ای که شهر کنونی در آن قرار دارد و در نزدیکی امامزاده بابا پیر احمد وجود داشته است. مقاومت دلیرانه مردم این شهر در برابر حمله افغان ها نیز نشان می دهد که بن در آن زمان نیز منطقه ای آباد و دارای استحکام بوده است.

یکی از مهم ترین شواهدی که قدمت بسیار زیاد سکونت در منطقه بن را نشان می دهد وجود پله های سنگی باستانی در کوه افغان (غوقان) در غرب شهر است. این مجموعه شامل بیش از پانصد پله سنگی است که به صورت مارپیچ در دل صخره های صعب العبور کوه تراشیده شده و به قله منتهی می شود. در انتهای مسیر پله ها و بر فراز قله آثاری از سازه های سنگی از جمله اتاق های تراشیده شده و قطعات سفال کشف شده است. بسیاری از کارشناسان این آثار را متعلق به چندین هزار سال پیش دانسته و گمان می رود که این مکان در دوران ایران باستان به ویژه در دوره زرتشتیان یک آتشگاه یا عبادتگاه مهم بوده است.

در مورد وجه تسمیه نام شهر بن روایت های مختلفی وجود دارد. برخی از بزرگان و ریش سفیدان محلی معتقدند که به دلیل قرارگیری این منطقه در محدوده بین حوزه نفوذ خوانین بختیاری و خوانین قشقایی نام اولیه آن «بین» بوده که به مرور زمان به «بن» تغییر یافته است. گروهی دیگر ریشه نام را در واژه «بُن» به معنی ریشه یا پایه می دانند و معتقدند چون شهر در دامنه کوه قرار گرفته به معنای شهری در بن کوه نامیده شده است. با این حال طبق پژوهش ها و شواهد شفاهی در فرهنگ و زبان ترکی منطقه تلفظ صحیح نام این شهر «بین» بوده که در اشعار و مکتوبات قدیم نیز به همین شکل ثبت شده است. کلمه «بین» در ترکی استانبولی و آذری به معنی «هزار» است و در برخی گویش های شرقی و قشقایی «مین» خوانده می شود. با توجه به استقرار هزار جنگجوی ترک آذری (احتمالاً قزلباش) در این قریه بزرگ در زمان انتقال پایتخت صفویه به اصفهان این نظریه قوت می گیرد که نام «بین» در اصل اشاره به محل استقرار این هزار جنگجو داشته و به مرور زمان متداول شده است.

یکی از برجسته ترین رویدادهای تاریخی شهر بن که در منابع متعددی از جمله نوشته های لارنس لاکهارت کروسینسکی و پطروشفسکی مستند شده است حماسه ایستادگی مردم این شهر در برابر حمله افغان ها در دوره افشاریه است. در زمان حمله محمود افغان به اصفهان و سقوط پایتخت صفویه مردم قریه بزرگ بن اصفهان (نام قدیم بن) تسلیم نشدند و دسته های افغانی را که برای سرکوب آن ها فرستاده می شدند شکست داده و منهدم کردند. این مقاومت شجاعانه سرانجام منجر به انعقاد یک صلح شرافتمندانه میان سردار افغانی و روستاییان بن شد. محمود افغان که به دنبال بهانه ای برای نقض پیمان و قلع و قمع مردم بن بود جاسوسانی را مخفیانه به این قریه فرستاد اما مردم بن جاسوسان را شناسایی کرده و جنازه آن ها را برای محمود فرستادند. پس از ظهور نادرشاه افشار او با کمک مردم و با استفاده از توپ های جنگی به پناهگاه های افغان ها در کوه افغان شلیک کرد که آثار این حملات به صورت حفره های بزرگ و صخره های فروریخته بر روی کوه باقی مانده است. افغان ها برای در امان ماندن اقدام به کندن پلکان بلندی بر روی کوه کردند (همان پله های باستانی که امروزه به پله های تاریخی افغان معروف است) که نهایتاً منجر به فرار آن ها شد.

شهر بن دارای محلات قدیمی متعددی است که هر کدام بخشی از تاریخ و هویت این شهر را در خود جای داده اند. از جمله این محلات می توان به محله بازار قدیم اشاره کرد که در مجاورت سیل بند مرکزی شهر قرار دارد. همچنین محله قوزی یا سایه کوه تپه سیاه (قرایال) و قبرستان قدیم از دیگر مکان ها و محلات باسابقه شهر بن محسوب می شوند که نشان دهنده گسترش و تحولات شهر در طول زمان هستند.

شهر بن به دلیل برخورداری از طبیعت بکر و آثار تاریخی یکی از مقاصد مهم گردشگری در استان چهارمحال و بختیاری است. جاذبه های طبیعی و فرهنگی این شهر هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب می کند.

گرداب بن مهم ترین و شناخته شده ترین جاذبه گردشگری شهر بن و شهرستان بن است. این چشمه پرآب که در دامنه کوه افغان قرار دارد حوضچه ای طبیعی را ایجاد کرده که به «گرداب» معروف است. امکانات رفاهی مانند آلاچیق فضای سبز و امکان قایق سواری در این مجموعه فراهم شده و آب گوارای چشمه و طبیعت زیبای اطراف آن را به تفرجگاهی محبوب برای مسافران از سراسر ایران تبدیل کرده است.

موقعیت جغرافیایی شهر بن در دامنه کوه های زاگرس فرصت های بی نظیری را برای طبیعت گردی و کوه نوردی فراهم آورده است. سه کوه اصلی اطراف شهر بن یعنی کوه شیراز در جنوب شرقی کوه افغان (غوقان) در غرب و کوه جنگی در جنوب هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند و در فصول بهار و تابستان پذیرای علاقه مندان به فعالیت های کوهستانی هستند. چشمه های فصلی این کوه ها نیز در این ایام جاری می شوند. کوه جنگی با صخره های مناسب برای صخره نوردی نیز مورد توجه قرار می گیرد و کوه افغان با طبیعت سرسبز و سردسیر مسیرهای مناسبی برای پیاده روی و کوه پیمایی دارد.

پله های باستانی در کوه افغان علاوه بر اهمیت تاریخی یک جاذبه گردشگری منحصربه فرد نیز محسوب می شوند. این پله های سنگی که در لابلای صخره ها پنهان شده اند مسیری چندهزار ساله را به سوی قله کوه افغان می گشایند. بازدید از این پله ها که گفته می شود بیش از پانصد پله دارند و به صورت مارپیچ بالا می روند تجربه ای هیجان انگیز برای علاقه مندان به تاریخ و کوهنوردی است و بقایای سازه های سنگی در قله یادآور پیشینه کهن این منطقه است.

شهر بن دارای فرهنگ و هنر غنی است که ریشه در تاریخ و پیشینه مردم آن دارد. یکی از هنرهای سنتی و مهم این منطقه هنر قالی بافی است که از دیرباز در کنار کشاورزی و دامپروری رواج داشته است.

هنر قالی بافی در بن با استفاده از گره ترکی (متقارن) انجام می شود و قالی های بافته شده معمولاً دارای رج شمار پایین تری هستند. این قالی ها که با طرح و نقش های بومی و بعضاً با الهام از طرح های مناطق همجوار بافته می شوند از کیفیت و زیبایی خاصی برخوردارند. اهمیت این هنر تا حدی است که یکی از بزرگ ترین قالی های دستباف جهان (در زمان خود) در شهر بن بافته شده است که مساحتی حدود یک سوم هکتار داشته است.

آداب و رسوم دهه محرم در شهر بن یکی از جنبه های مهم فرهنگ مذهبی و اجتماعی مردم این دیار است که حتی به عنوان یک جاذبه گردشگری مذهبی نیز شناخته می شود. مراسم عزاداری در این دهه به ویژه در صبح روز عاشورا با شکوه خاصی برگزار می شود. مراسم علم گردانی و فرو بردن سر علم ها در آب چشمه گرداب بن یکی از آیین های منحصربه فرد و تأثیرگذار است که گردشگران زیادی را به خود جذب می کند. علاوه بر این آیین های دیگری مانند «گل زنی (گل مالی)» و «آقا سلام» که در نیمه شب عاشورا برگزار می شود از سنت های دیرینه مردم بن در سوگ امام حسین (ع) و یارانشان است.

سوغات شهر بن بازتابی از فعالیت های اقتصادی و محصولات طبیعی این منطقه است. با توجه به رواج باغداری و دامپروری عمده سوغاتی ها شامل محصولات لبنی محلی مانند ماست دوغ پنیر کره روغن حیوانی کشک و قارا است. همچنین محصولات باغی و کشاورزی مانند گردو بادام انگور هلو آلوچه و آلو از دیگر سوغاتی های معروف بن به شمار می روند. شیرینی جات محلی نظیر پولکی و نبات و همچنین سبزیجات معطر کوهی نیز در میان سوغاتی های این شهر جای دارند.

شهر بن زادگاه و محل زندگی شخصیت های برجسته ای در طول تاریخ و دوران معاصر بوده است. این مشاهیر در زمینه های مختلف علمی فرهنگی هنری و سیاسی نقش آفرینی کرده اند.

برجسته ترین چهره علمی و ادبی شهر بن میرزا حبیب دستان بنی معروف به میرزا حبیب اصفهانی است. او یکی از نخستین روشنفکران و مترجمان دوره قاجار و پیشگام تدوین دستور زبان امروزی برای زبان فارسی به شمار می رود. میرزا حبیب نخستین کسی بود که کلمه «دستور» را برای کتاب قواعد زبان فارسی به کار برد و این قواعد را از صرف و نحو عربی جدا کرد. او همچنین اولین فردی بود که اجزای کلام در فارسی را بررسی و طبقه بندی کرد. از آثار مهم او می توان به «دستور سخن» «دبستان فارسی» «خلاصه رهنمای فارسی» و «رهبر فارسی» اشاره کرد. ترجمه کتاب «حاجی بابای اصفهانی» توسط او نیز بسیار معروف است و از نظر نثر نمونه ای کم نظیر محسوب می شود. میرزا حبیب دستان بنی در شهر بورسا در ترکیه به خاک سپرده شده است.

علاوه بر میرزا حبیب دستان بنی شخصیت های دیگری نیز از این دیار برخاسته اند. مرحوم حاج سید محمد مرتضوی از شخصیت های برجسته معنوی دهه های اخیر شهر بن بود که در مراسم «آقا سلام» نقش مهمی داشت. همچنین شاعرانی مانند مرحوم حسین آمان از جمله هنرمندان معاصر این شهر هستند. در عرصه سیاسی نیز افرادی چون محسن حسین میرزایی (معاون سیاسی امنیتی و اجتماعی استاندار چهارمحال و بختیاری و فرماندار سابق گلپایگان) و صادق سلیمی در دو دهه اخیر مطرح بوده اند.

شهر بن کجاست؟

شهر بن در استان چهارمحال و بختیاری حدود ۲۵ کیلومتری شمال شهرکرد و در مسیر جاده به سمت سد زاینده رود قرار دارد.

جمعیت شهر بن چند نفر است؟

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر بن ۱۲٬۹۷۱ نفر بوده است. تخمین های اخیر جمعیت آن را حدود ۱۸۰۰۰ نفر نشان می دهد.

مردم شهر بن به چه زبانی صحبت می کنند؟

مردم شهر بن به زبان ترکی صحبت می کنند که به گویش ترکی بن معروف است و با ترکی آذری و استانبولی قرابت دارد.

وجه تسمیه نام شهر بن چیست؟

یکی از نظریه های قوی ریشه نام «بن» یا «بین» را در کلمه ترکی به معنی «هزار» می داند که به استقرار هزار جنگجوی ترک در زمان صفویه اشاره دارد.

جاهای دیدنی شهر بن کدامند؟

از مهم ترین جاذبه های گردشگری بن می توان به گرداب بن پله های باستانی کوه افغان و فرصت های طبیعت گردی و کوه نوردی در کوه های اطراف اشاره کرد.