علائم بیماری زونا چیست؟

بیماری زونا، که به آن هرپس زوستر نیز می گویند، با مجموعه ای از نشانه های پوستی و عصبی دردناک بروز می کند که برجسته ترین آن ها شامل احساس سوزش، خارش یا گزگز در یک ناحیه از بدن است، که پس از چند روز به بثورات قرمز و تاول های پر از مایع تبدیل می شود و معمولاً به صورت نواری در یک سمت بدن ظاهر می گردد. این بیماری می تواند به دلیل فعال شدن مجدد ویروس آبله مرغان، واریسلا-زوستر، در افرادی که قبلاً به آبله مرغان مبتلا شده اند، ایجاد شود.

شناخت دقیق و به موقع علائم زونا برای تشخیص و شروع درمان ضروری است تا از بروز عوارض احتمالی و دردناک آن پیشگیری شود. این مقاله به تفصیل به بررسی علائم زونا، از نشانه های اولیه و پیش درآمدی تا انواع خاص و عوارض آن، می پردازد و راهنمایی جامعی برای افزایش آگاهی عمومی در این زمینه ارائه می دهد.

بیماری زونا چیست؟

زونا یک عفونت ویروسی است که توسط ویروس واریسلا-زوستر (Varicella-Zoster Virus – VZV) ایجاد می شود. این همان ویروسی است که عامل بیماری آبله مرغان نیز محسوب می شود. زمانی که فرد در کودکی یا بزرگسالی به آبله مرغان مبتلا می شود، ویروس پس از بهبودی بیماری، به طور کامل از بدن خارج نمی شود، بلکه به حالت نهفته و غیرفعال در سلول های عصبی نخاع و مغز پنهان می ماند. سال ها یا حتی دهه ها بعد، در شرایط خاص، این ویروس می تواند دوباره فعال شود و بیماری زونا را ایجاد کند.

فعال شدن مجدد ویروس VZV منجر به التهاب در مسیر عصب درگیر و بروز علائم مشخص پوستی و عصبی می شود. بر خلاف آبله مرغان که بثورات آن در سراسر بدن پخش می شوند، زونا معمولاً به یک سمت بدن و در مسیر یک یا چند عصب خاص محدود می گردد. این محدودیت به دلیل فعال شدن ویروس در گانگلیون های ریشه ای پشتی (Dorsal Root Ganglia) است که مسئول عصب دهی به یک منطقه مشخص از پوست (درماتوم) هستند.

تفاوت های کلیدی زونا با آبله مرغان

• الگوی راش: راش آبله مرغان پراکنده و در تمام بدن است، در حالی که راش زونا نواری، خوشه ای و یک طرفه در مسیر یک عصب خاص ظاهر می شود.
• شدت درد: زونا معمولاً با درد بسیار شدیدتری نسبت به آبله مرغان همراه است که ماهیت نوروپاتیک دارد.
• محل درگیری: آبله مرغان می تواند هر نقطه ای از بدن را درگیر کند، اما زونا محدود به مناطق عصب دهی شده (درماتوم ها) است.
• عامل ابتلا: آبله مرغان نتیجه اولین مواجهه با ویروس VZV است، در حالی که زونا نتیجه فعال شدن مجدد همان ویروس در بدن فردی است که قبلاً آبله مرغان داشته است.

شیوع و گروه های در معرض خطر

زونا در هر سنی ممکن است رخ دهد، اما شیوع آن با افزایش سن به طور قابل توجهی بالا می رود. افراد بالای 50 سال، به ویژه بالای 60 و 70 سال، بیشتر در معرض خطر ابتلا به زونا و همچنین تجربه عوارض شدیدتر آن قرار دارند. علاوه بر سن بالا، عوامل دیگری نیز می توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کرده و احتمال فعال شدن ویروس را افزایش دهند:

• ضعف سیستم ایمنی: بیماران مبتلا به HIV/AIDS، سرطان (به ویژه سرطان خون و لنفوم)، و افرادی که داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مصرف می کنند (مانند گیرندگان پیوند عضو یا بیماران مبتلا به بیماری های خودایمنی که کورتیکواستروئیدها را طولانی مدت مصرف می کنند) در معرض خطر بیشتری هستند.
• استرس و خستگی مفرط: دوره های استرس جسمی یا روحی شدید می تواند سیستم ایمنی را ضعیف کرده و به فعال شدن ویروس کمک کند.
• بیماری های مزمن: دیابت و سایر بیماری هایی که به سیستم ایمنی آسیب می رسانند.
• جراحات یا ضربه: در برخی موارد، ضربه به ناحیه ای از بدن می تواند به فعال شدن ویروس در اعصاب آن ناحیه کمک کند.

زونا معمولاً در افراد بالای 50 سال شایع تر است، اما هر فردی که قبلاً آبله مرغان گرفته باشد، ممکن است به آن مبتلا شود.

علائم اصلی بیماری زونا

علائم زونا معمولاً در چند مرحله ظاهر می شوند و شناخت این مراحل می تواند در تشخیص زودهنگام و شروع درمان موثر باشد. این علائم به دو دسته اصلی، علائم پیش درآمدی (قبل از بروز راش) و علائم پوستی (راش و تاول)، تقسیم می شوند.

۱. علائم پیش درآمدی (قبل از بروز راش)

پیش از آنکه بثورات پوستی مشخص زونا ظاهر شوند، بسیاری از افراد علائم غیر اختصاصی را تجربه می کنند که می توانند گمراه کننده باشند. این مرحله معمولاً ۱ تا ۵ روز (و گاهی تا چند هفته) طول می کشد و شامل موارد زیر است:

• درد: درد یکی از شایع ترین و معمولاً اولین علائم زونا است و می تواند بسیار شدید باشد. ماهیت درد متنوع است و ممکن است به صورت سوزش، گزگز، تیر کشیدن، ضربان دار یا حتی درد مبهم و آزاردهنده احساس شود. نکته مهم این است که این درد به طور معمول در یک سمت بدن و در ناحیه خاصی که قرار است راش ظاهر شود (مسیر عصب درگیر)، بروز می کند. این درد می تواند به قدری شدید باشد که فرد را از انجام فعالیت های روزمره بازدارد.
• حساسیت پوستی: افزایش حساسیت به لمس، خارش، سوزن سوزن شدن (پارستزی) یا بی حسی در ناحیه درگیر از دیگر علائم پیش درآمدی هستند. حتی لمس لباس یا نسیم ملایم می تواند در این ناحیه دردناک یا آزاردهنده باشد.
• علائم عمومی: برخی افراد ممکن است علائم عمومی شبیه به سرماخوردگی یا آنفولانزا را تجربه کنند، از جمله تب خفیف، سردرد، خستگی، ضعف و کوفتگی بدن. در موارد کمتر، ناراحتی های گوارشی مانند تهوع یا از دست دادن اشتها نیز گزارش شده است.

۲. علائم پوستی (راش و تاول)

پس از مرحله پیش درآمدی، علائم پوستی مشخص زونا ظاهر می شوند که به تشخیص قطعی بیماری کمک می کنند:

• شروع راش: راش ابتدا به صورت لکه های قرمز و برجسته روی پوست ظاهر می شود. این لکه ها معمولاً طی ۱ تا ۵ روز و در همان ناحیه ای که درد و حساسیت پیش درآمدی وجود داشته است، پدید می آیند.
• تکامل تاول ها: لکه های قرمز به سرعت به تاول های کوچک پر از مایع شفاف تبدیل می شوند. این تاول ها اغلب خوشه ای و در امتداد مسیر عصب درگیر قرار می گیرند. مایع داخل تاول ها به مرور زمان کدر شده و ممکن است بترکند.
• الگوی راش: یکی از مهم ترین ویژگی های تشخیصی زونا، الگوی نواری و یک طرفه راش است. این ضایعات معمولاً از خط میانی بدن عبور نمی کنند و به ناحیه عصب دهی شده توسط یک یا چند عصب خاص (درماتوم) محدود می شوند. شایع ترین نواحی درگیری شامل قفسه سینه، پشت، شکم و گاهی صورت هستند.
• مدت زمان: دوره فعال تاول ها معمولاً ۷ تا ۱۰ روز طول می کشد. پس از آن، تاول ها خشک شده و به دلمه تبدیل می شوند. بهبود کامل و افتادن دلمه ها حدود ۲ تا ۴ هفته زمان می برد.
• توصیف ظاهری: در پوست های روشن، راش ها به رنگ صورتی یا قرمز دیده می شوند، در حالی که در پوست های تیره تر ممکن است به رنگ بنفش، خاکستری یا قهوه ای ظاهر شوند. پس از بهبودی، ممکن است جای زخم یا تغییر رنگ (هیپرپیگمانتاسیون) روی پوست باقی بماند.

علائم زونا در نقاط خاص بدن و انواع آن

زونا می تواند در بخش های مختلف بدن ظاهر شود و بسته به محل درگیری، علائم و عوارض خاص خود را دارد. شناخت این انواع به تشخیص دقیق تر و درمان هدفمند کمک می کند.

۱. زونا تنه (Thoracic Shingles)

این شایع ترین نوع زونا است و در ناحیه قفسه سینه، پشت یا شکم بروز می کند. راش ها به صورت نواری در یک سمت بدن، معمولاً در امتداد یک دنده، ظاهر می شوند. درد در این ناحیه می تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد و با حس سوزش یا خارش همراه است.

۲. زونا صورت (Facial Shingles)

زونا در صورت می تواند خطرناک تر باشد و نیاز به توجه فوری پزشکی دارد. این نوع زونا می تواند چندین ناحیه را درگیر کند:

• زونا چشمی (Ophthalmic Shingles / Herpes Zoster Ophthalmicus): این نوع زونا عصب سه قلو را درگیر می کند و در حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد موارد زونا رخ می دهد. علائم هشداردهنده شامل درد شدید در اطراف چشم، قرمزی چشم، تاری دید، حساسیت به نور (فتوفوبیا)، تورم پلک ها و گاهی بثورات در نوک بینی (نشانه هچینسون) است. اگر زونا چشم را درگیر کند و به موقع درمان نشود، می تواند به عوارض جدی مانند زخم قرنیه، گلوکوم، آب مروارید، و حتی از دست دادن دائمی بینایی منجر شود.
• زونا گوش (Ramsay Hunt Syndrome): این سندرم زمانی رخ می دهد که ویروس عصب صورتی (فاسیال) و عصب شنوایی را درگیر کند. علائم شامل درد شدید گوش، بثورات تاولی در گوش و اطراف آن، فلج عضلات صورت در یک سمت (که باعث افتادگی پلک یا گوشه دهان می شود)، وزوز گوش، کاهش شنوایی، سرگیجه و تغییر یا از دست دادن حس چشایی است. این وضعیت نیاز به درمان فوری دارد تا از آسیب دائمی به اعصاب جلوگیری شود.
• زونا دهانی: تاول های دردناک می توانند در داخل دهان، روی زبان، کام یا لثه ها ظاهر شوند. این امر می تواند بلع را دشوار کرده و حس چشایی را تغییر دهد.

۳. زونا در اندام ها (Limb Shingles)

این نوع زونا در دست ها یا پاها بروز می کند. اگرچه کمتر شایع است، اما می تواند منجر به درد و ضعف عضلانی در اندام درگیر شود. علائم مشابه سایر انواع زونا شامل درد، سوزش، خارش و سپس بثورات تاولی است.

۴. زونا پراکنده (Disseminated Shingles)

در افراد با نقص شدید سیستم ایمنی، مانند بیماران HIV، سرطان یا گیرندگان پیوند عضو، زونا ممکن است به جای محدود شدن به یک درماتوم، در چندین ناحیه از بدن یا حتی به صورت گسترده در سراسر بدن (مانند آبله مرغان) پخش شود. این وضعیت به عنوان زونای پراکنده شناخته می شود و می تواند به اندام های داخلی مانند ریه ها، مغز یا کبد نیز سرایت کند و عوارض بسیار جدی و حتی کشنده ای به دنبال داشته باشد. این بیماران نیاز به مراقبت های پزشکی اورژانسی دارند.

علائم مشابه و افتراق زونا

تشخیص زونا بر اساس علائم پوستی نواری و درد نوروپاتیک آن معمولاً آسان است، اما گاهی اوقات ممکن است با سایر بیماری های پوستی اشتباه گرفته شود. در ادامه به تمایز زونا از برخی بیماری های مشابه می پردازیم:

۱. تمایز علائم زونا از آبله مرغان

همانطور که قبلاً اشاره شد، زونا و آبله مرغان هر دو توسط ویروس واریسلا-زوستر ایجاد می شوند، اما علائم آن ها متفاوت است:

• الگوی راش: آبله مرغان با بثورات پراکنده در سراسر بدن مشخص می شود، در حالی که راش زونا نواری، خوشه ای و یک طرفه است و از خط میانی بدن عبور نمی کند.
• سن ابتلا: آبله مرغان معمولاً در کودکان رخ می دهد (هرچند بزرگسالان نیز ممکن است مبتلا شوند)، در حالی که زونا بیشتر در افراد مسن و یا با سیستم ایمنی ضعیف دیده می شود.
• شدت درد: درد در زونا معمولاً بسیار شدیدتر و سوزشی است، در حالی که آبله مرغان بیشتر با خارش شدید همراه است.

۲. تمایز علائم زونا از کهیر

کهیر بثورات پوستی برجسته و خارش دار است که معمولاً در اثر واکنش آلرژیک به غذا، دارو، نیش حشرات یا سایر عوامل محیطی ایجاد می شود. تفاوت های کلیدی:

• ظاهر: کهیرها معمولاً متحرک هستند (ممکن است در یک نقطه ظاهر شده و پس از مدتی ناپدید شوند و در جای دیگر ظاهر شوند)، شکل نامنظمی دارند و به سرعت تغییر می کنند. راش زونا دارای تاول های پر از مایع است و به صورت نواری ثابت می ماند.
• درد: کهیر بیشتر با خارش شدید همراه است تا درد. زونا علاوه بر خارش، درد سوزشی و نوروپاتیک بسیار مشخصی دارد.
• علت: کهیر یک واکنش آلرژیک است، در حالی که زونا عفونت ویروسی ناشی از فعال شدن ویروس واریسلا-زوستر است.

۳. تمایز علائم زونا از تبخال

تبخال (Herpes Simplex) نیز توسط ویروس هرپس ایجاد می شود و می تواند با زونا اشتباه گرفته شود، به ویژه تبخال تناسلی یا تبخال دهانی:

• نوع ویروس: تبخال توسط ویروس هرپس سیمپلکس (HSV) ایجاد می شود، در حالی که زونا توسط ویروس واریسلا-زوستر (VZV) ایجاد می شود.
• الگوی ضایعات: ضایعات تبخال معمولاً کوچک تر، محدودتر و در اطراف دهان (تبخال لب) یا ناحیه تناسلی ظاهر می شوند و ممکن است عودهای مکرر داشته باشند. زونا دارای بثورات نواری و وسیع تر در مسیر عصب است.
• درد: هر دو می توانند دردناک باشند، اما درد زونا اغلب بسیار شدیدتر و سوزشی است.

۴. زونا بدون راش یا زوستر سین هرپتیک (Zoster Sine Herpete)

در برخی موارد نادر، فرد ممکن است تمام علائم نوروپاتیک زونا (درد، سوزش، خارش یا گزگز شدید در یک سمت بدن) را تجربه کند، اما هیچ بثورات پوستی مشخصی ظاهر نشود. این وضعیت به زونا بدون راش یا زوستر سین هرپتیک (Zoster Sine Herpete) معروف است. تشخیص این نوع زونا دشوارتر است و معمولاً از طریق آزمایش خون (بررسی آنتی بادی های VZV) یا بررسی مایع نخاعی تأیید می شود. این حالت به ویژه در افراد با سیستم ایمنی قوی تر یا افرادی که سابقه واکسیناسیون زونا دارند، دیده می شود.

عوامل خطر و تشدیدکننده علائم زونا

عوامل متعددی می توانند خطر ابتلا به زونا را افزایش داده و یا شدت و مدت زمان علائم آن را تشدید کنند. این عوامل عمدتاً به وضعیت سیستم ایمنی بدن و سلامت عمومی فرد مرتبط هستند.

۱. سن بالا

مهم ترین عامل خطر برای ابتلا به زونا، افزایش سن است. با بالا رفتن سن، سیستم ایمنی بدن به تدریج ضعیف تر می شود (پدیده ای که به آن ایمن پیری گفته می شود) و توانایی آن برای کنترل ویروس نهفته واریسلا-زوستر کاهش می یابد. به همین دلیل، زونا در افراد بالای ۵۰ سال شایع تر است و در افراد بالای ۸۰ سال، این خطر به طور چشمگیری افزایش می یابد. در سالمندان، علائم معمولاً شدیدتر بوده و خطر عوارض طولانی مدت مانند نورالژی پس از هرپس (PHN) بیشتر است.

۲. ضعف سیستم ایمنی

هر شرایطی که سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند، می تواند خطر فعال شدن ویروس زونا را افزایش دهد. این شرایط عبارتند از:

• بیماری های مزمن:
  • سرطان: به ویژه سرطان های خون مانند لوسمی و لنفوم، که مستقیماً بر سیستم ایمنی تأثیر می گذارند.
  • HIV/AIDS: افراد مبتلا به ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) و سندرم نقص ایمنی اکتسابی (AIDS) دارای سیستم ایمنی به شدت تضعیف شده ای هستند.
  • بیماری های خودایمنی: مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید، و بیماری کرون، که خود سیستم ایمنی را درگیر می کنند.
  • دیابت: می تواند بر عملکرد سیستم ایمنی تأثیر بگذارد.
• درمان های سرکوب کننده ایمنی:
  • شیمی درمانی و پرتو درمانی: این درمان ها برای سرطان، سلول های ایمنی را از بین می برند و بدن را در برابر عفونت ها آسیب پذیر می کنند.
  • داروهای کورتیکواستروئیدی: استفاده طولانی مدت و دوز بالای کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزون) می تواند سیستم ایمنی را سرکوب کند.
  • داروهای ضد رد پیوند: افرادی که پیوند عضو دریافت کرده اند، برای جلوگیری از رد پیوند، داروهایی مصرف می کنند که سیستم ایمنی شان را ضعیف نگه می دارد.

۳. استرس شدید و مزمن

استرس روانی و فیزیکی شدید و طولانی مدت می تواند بر عملکرد سیستم ایمنی تأثیر منفی بگذارد. استرس باعث ترشح هورمون هایی مانند کورتیزول می شود که می توانند پاسخ ایمنی بدن را سرکوب کنند، و به این ترتیب زمینه را برای فعال شدن مجدد ویروس واریسلا-زوستر فراهم آورند.

۴. جراحات یا ضربه

در برخی موارد، آسیب یا ضربه به یک ناحیه از بدن می تواند باعث فعال شدن ویروس در اعصاب آن منطقه شود، هرچند این عامل کمتر شایع است و به تنهایی کافی نیست.

۵. عدم واکسیناسیون آبله مرغان یا زونا

افرادی که هرگز واکسن آبله مرغان را دریافت نکرده اند و همچنین بزرگسالانی که واکسن زونا را نزده اند، در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به زونا و تجربه علائم شدیدتر هستند. واکسیناسیون می تواند خطر ابتلا به زونا را به شدت کاهش دهد و در صورت ابتلا، شدت علائم و خطر عوارض را کمتر کند.

تأثیر این عوامل بر شدت و مدت علائم به این صورت است که هرچه سیستم ایمنی ضعیف تر باشد یا عوامل تشدیدکننده بیشتری وجود داشته باشد، بیماری می تواند با درد شدیدتر، راش گسترده تر، دوره بهبودی طولانی تر و خطر بالاتر عوارض جدی تر همراه باشد.

عوارض احتمالی زونا بر اساس علائم

زونا، اگرچه در اکثر موارد پس از چند هفته بهبود می یابد، اما می تواند منجر به عوارض جدی و گاهی طولانی مدت شود. این عوارض عمدتاً ناشی از آسیب به اعصاب درگیر یا گسترش ویروس به سایر نقاط بدن هستند.

۱. نورالژی پس از هرپس (PHN – Postherpetic Neuralgia)

این شایع ترین و آزاردهنده ترین عارضه زونا است. نورالژی پس از هرپس به دردهای عصبی مزمن گفته می شود که پس از بهبودی کامل راش های پوستی، برای ماه ها، سال ها یا حتی به طور دائمی ادامه می یابد. این درد می تواند به صورت سوزش، تیر کشیدن، ضربان دار یا حساسیت شدید به لمس و دما در ناحیه ای که قبلاً راش وجود داشته است، احساس شود. خطر ابتلا به PHN با افزایش سن به طور قابل توجهی بالا می رود. حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از افراد مبتلا به زونا دچار PHN می شوند.

۲. عفونت های باکتریایی ثانویه راش

تاول های زونا ممکن است دچار عفونت باکتریایی شوند، به ویژه اگر بیمار آن ها را بخاراند یا بهداشت مناسب رعایت نشود. علائم عفونت باکتریایی شامل قرمزی شدیدتر، تورم، چرک، افزایش درد و تب است. این عفونت ها ممکن است نیاز به درمان با آنتی بیوتیک داشته باشند و در صورت عدم درمان، می توانند منجر به سلولیت یا سایر عفونت های پوستی جدی تر شوند.

۳. مشکلات بینایی و شنوایی

• مشکلات بینایی: همانطور که در بخش زونای چشمی (Ophthalmic Shingles) توضیح داده شد، درگیری چشم می تواند به زخم قرنیه، گلوکوم (افزایش فشار داخل چشم)، آب مروارید، و در نهایت از دست دادن دائمی بینایی منجر شود. این عارضه یکی از جدی ترین عوارض زونا است و نیاز به مشاوره فوری چشم پزشکی دارد.
• ناشنوایی و فلج صورت: در سندروم رامسی هانت (Ramsay Hunt Syndrome) که ناشی از زونای گوش است، ویروس به عصب صورتی و شنوایی آسیب می رساند. این می تواند منجر به فلج موقت یا دائمی عضلات یک سمت صورت، کاهش شنوایی، وزوز گوش و سرگیجه شود.

۴. عوارض سیستمیک نادر

در افراد با سیستم ایمنی به شدت ضعیف، ویروس زونا ممکن است به سایر اندام های داخلی بدن سرایت کند و عوارض نادر اما جدی ایجاد کند:

• مننژیت: التهاب پرده های محافظ مغز و نخاع.
• آنسفالیت: التهاب مغز.
• ذات الریه: عفونت ریه ها.
• هپاتیت: التهاب کبد.

این عوارض می توانند تهدیدکننده زندگی باشند و نیاز به بستری شدن در بیمارستان و درمان فوری دارند.

۵. جای زخم یا تغییر رنگ دائمی پوست

پس از بهبودی تاول ها، به ویژه اگر دچار عفونت ثانویه شوند یا توسط بیمار خارانده شوند، ممکن است جای زخم های دائمی یا تغییرات رنگی (مانند لکه های تیره یا روشن) روی پوست باقی بماند.

تشخیص علائم زونا

تشخیص زونا در اکثر موارد بر اساس معاینه بالینی و بررسی الگوی مشخص راش و درد توسط پزشک انجام می شود. با این حال، در برخی شرایط ممکن است نیاز به آزمایش های تکمیلی باشد.

۱. معاینه بالینی توسط پزشک

پزشک معمولاً با مشاهده بثورات پوستی مشخص زونا که به صورت نواری و یک طرفه در یک درماتوم خاص ظاهر شده اند، و همچنین پرسیدن درباره علائم پیش درآمدی مانند درد، سوزش یا گزگز، می تواند زونا را تشخیص دهد. الگوی کلاسیک راش و درد، قوی ترین نشانگرهای تشخیصی هستند.

۲. نمونه برداری از مایع تاول (در موارد غیرمعمول)

در صورتی که علائم بالینی واضح نباشند، مانند موارد زونا بدون راش (زوستر سین هرپتیک) یا زمانی که تشخیص از سایر بیماری های پوستی دشوار است، پزشک ممکن است برای تأیید تشخیص، نمونه برداری از مایع داخل تاول ها را توصیه کند. این نمونه تحت آزمایش های آزمایشگاهی قرار می گیرد تا وجود ویروس واریسلا-زوستر (VZV) تأیید شود. روش های آزمایشگاهی شامل:

• واکنش زنجیره ای پلیمراز (PCR): این آزمایش ژنتیکی می تواند DNA ویروس VZV را در نمونه مایع تاول با دقت بالا شناسایی کند.
• کشت ویروس: در این روش، نمونه مایع تاول در محیط آزمایشگاهی کشت داده می شود تا ویروس رشد کند و قابل شناسایی شود. این روش زمان برتر از PCR است.
• ایمونوفلورسانس مستقیم (DFA): این آزمایش آنتی ژن های ویروس را در سلول های نمونه پوستی تشخیص می دهد.

۳. اهمیت مراجعه به موقع به متخصص

تشخیص زونا در مراحل اولیه، به ویژه در ۷۲ ساعت اول پس از بروز راش، از اهمیت بالایی برخوردار است. شروع زودهنگام درمان با داروهای ضدویروس در این بازه زمانی می تواند شدت و مدت بیماری را کاهش داده و خطر عوارض، به ویژه نورالژی پس از هرپس، را به طور چشمگیری پایین بیاورد. بسته به محل درگیری و شدت علائم، ممکن است نیاز به مراجعه به متخصصین مختلف باشد:

• متخصص عفونی: برای مدیریت کلی بیماری و تجویز داروهای ضدویروس.
• متخصص پوست: برای تشخیص و درمان ضایعات پوستی و مدیریت خارش و عفونت های ثانویه.
• چشم پزشک: در صورت درگیری چشم (زونای چشمی) برای ارزیابی و جلوگیری از آسیب بینایی.
• متخصص مغز و اعصاب: در صورت درد شدید عصبی، نورالژی پس از هرپس، یا درگیری عصب صورتی (مانند سندروم رامسی هانت).

مراجعه به پزشک در اسرع وقت و اطلاع رسانی کامل درباره سابقه پزشکی و داروهای مصرفی، به پزشک در تشخیص و انتخاب بهترین مسیر درمانی کمک شایانی می کند.

درمان علائم زونا و کاهش آن ها

درمان زونا در درجه اول بر کاهش شدت علائم، تسریع بهبودی و جلوگیری از عوارض طولانی مدت، به ویژه نورالژی پس از هرپس (PHN)، متمرکز است. درمان به موقع، به ویژه در ۷۲ ساعت اولیه پس از بروز راش، کلید موفقیت است.

۱. درمان های پزشکی

• داروهای ضدویروس:

  مهم ترین بخش درمان زونا، داروهای ضدویروس هستند که فعالیت ویروس واریسلا-زوستر را مهار می کنند. سه داروی اصلی در این دسته عبارتند از: آسیکلوویر (Acyclovir)، والاسیکلوویر (Valacyclovir) و فامسیکلوویر (Famciclovir). شروع مصرف این داروها در ۷۲ ساعت اول پس از ظهور راش، بیشترین اثربخشی را دارد و می تواند شدت درد، مدت زمان راش و خطر ابتلا به PHN را به طور چشمگیری کاهش دهد. پزشک دوز و مدت زمان مصرف را بر اساس سن، شدت بیماری و وضعیت سیستم ایمنی فرد تعیین می کند.

• مسکن ها:

  برای کنترل درد حاد ناشی از زونا، داروهای مسکن مختلفی تجویز می شوند. دردهای خفیف تا متوسط ممکن است با داروهای بدون نسخه مانند استامینوفن (Paracetamol) یا ایبوپروفن (Ibuprofen) کنترل شوند. برای دردهای شدیدتر، پزشک ممکن است مسکن های قوی تر مانند داروهای مخدر خفیف (مثلاً کدئین) یا داروهای ضددرد نوروپاتیک را تجویز کند.

• داروهای ضددرد نوروپاتیک:

  در صورتی که درد ماهیت عصبی شدید داشته باشد یا به PHN تبدیل شود، داروهایی مانند گاباپنتین (Gabapentin) یا پرگابالین (Pregabalin) که برای دردهای عصبی استفاده می شوند، تجویز می گردند. داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای (مانند آمی تریپتیلین) نیز می توانند در مدیریت درد نوروپاتیک موثر باشند.

• داروهای ضدالتهاب و آنتی هیستامین ها:

  برای کاهش التهاب و خارش شدید، پزشک ممکن است داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) یا آنتی هیستامین ها (مانند دیفن هیدرامین یا سیتریزین) را تجویز کند.

• پمادها و کرم های موضعی:

  پماد کالامین (Calamine lotion) می تواند به تسکین خارش و خشک شدن تاول ها کمک کند. کرم ها یا چسب های حاوی لیدوکائین (Lidocaine) نیز ممکن است برای بی حسی موضعی و کاهش درد در ناحیه راش استفاده شوند. در برخی موارد، پمادهای ضدویروس موضعی (مانند آسیکلوویر موضعی) نیز تجویز می شوند، هرچند اثربخشی آن ها کمتر از داروهای خوراکی است.

۲. درمان های خانگی و مراقبتی

در کنار درمان های پزشکی، برخی اقدامات حمایتی در منزل می توانند به کاهش علائم و راحتی بیمار کمک کنند:

• کمپرس سرد و مرطوب: قرار دادن کمپرس سرد و مرطوب (مانند پارچه تمیز آغشته به آب سرد) روی نواحی تاول دار می تواند به کاهش درد و خارش کمک کند. این کار را می توان چند بار در روز و برای ۱۵ تا ۲۰ دقیقه انجام داد.
• حمام ولرم با بلغور جو دوسر کلوئیدی: حمام با آب ولرم که به آن بلغور جو دوسر کلوئیدی (Colloidal Oatmeal) اضافه شده است، می تواند به تسکین خارش و التهاب پوست کمک کند.
• لباس های گشاد و نخی: پوشیدن لباس های گشاد، نرم و نخی به جلوگیری از تحریک بیشتر پوست کمک می کند و اجازه می دهد هوا به ناحیه درگیر برسد.
• مدیریت استرس و استراحت کافی: همانطور که استرس می تواند عامل فعال شدن زونا باشد، کاهش استرس و استراحت کافی برای تقویت سیستم ایمنی و تسریع بهبودی بسیار مهم است.
• تغذیه حمایتی: مصرف غذاهای سالم و غنی از ویتامین ها و مواد معدنی، به ویژه ویتامین های B12، C، D و روی (Zinc)، می تواند به تقویت سیستم ایمنی و روند بهبودی کمک کند.

  برخی مواد غذایی مفید برای کاهش علائم زونا شامل:

  • غذاهای حاوی ویتامین B: مانند مرغ، گوشت گوساله، تخم مرغ، جو و جگر.
  • غذاهای غنی از ویتامین C: مانند مرکبات، فلفل دلمه ای، کلم بروکلی و هندوانه.
  • غذاهای حاوی روی: مانند گوشت قرمز، حبوبات، مغزیجات و دانه ها.
  • روغن های سالم: مانند روغن زیتون و آووکادو.
• اجتناب از خاراندن و ترکاندن تاول ها: این کار می تواند خطر عفونت ثانویه و باقی ماندن جای زخم را افزایش دهد. بهتر است تاول ها را دستکاری نکنید و اجازه دهید به طور طبیعی خشک شوند.
• طب سنتی و گیاهی: برخی روش های سنتی مانند استفاده از سیر له شده، عصاره سیر و پیاز، روغن درخت چای، عسل، چای سبز و نعناع، نمک اپسوم یا روغن بابونه برای تسکین علائم موضعی پیشنهاد شده اند. با این حال، استفاده از این روش ها باید با

  مشورت پزشک

  و به عنوان مکمل درمان پزشکی باشد، نه جایگزین آن.

پیشگیری از زونا و شدت علائم

پیشگیری از زونا از دو طریق اصلی امکان پذیر است: واکسیناسیون و تقویت کلی سیستم ایمنی بدن. این اقدامات می توانند به طور چشمگیری خطر ابتلا به بیماری و شدت علائم و عوارض آن را کاهش دهند.

۱. واکسیناسیون

واکسیناسیون مؤثرترین راه برای پیشگیری از زونا و کاهش شدت آن است. در حال حاضر دو نوع واکسن اصلی برای زونا وجود دارد:

• واکسن زوستاواکس (Zostavax): این واکسن از نوع زنده و تضعیف شده ویروس است. اگرچه هنوز در برخی مناطق موجود است، اما واکسن جدیدتر، شینگریکس، ترجیح داده می شود.
• واکسن شینگریکس (Shingrix): این واکسن از نوع نوترکیب و غیرفعال است و اثربخشی بسیار بالایی در پیشگیری از زونا (بیش از ۹۰%) و همچنین نورالژی پس از هرپس (PHN) دارد. شینگریکس در دو دوز تزریق می شود و معمولاً برای افراد ۵۰ سال به بالا توصیه می گردد، حتی اگر قبلاً واکسن زوستاواکس را دریافت کرده باشند یا سابقه ابتلا به زونا داشته باشند.

تزریق واکسن آبله مرغان در کودکی (واکسن واریسلا) نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا از اولین مواجهه با ویروس و نهفته شدن آن در بدن جلوگیری می کند. هرچند ابتلا به آبله مرغان در کودکی نمی تواند صد در صد از زونا در بزرگسالی جلوگیری کند، اما واکسیناسیون می تواند خطر را کاهش دهد.

۲. تقویت کلی سیستم ایمنی

داشتن یک سیستم ایمنی قوی، خط دفاعی طبیعی بدن در برابر فعال شدن ویروس نهفته زونا است. راهکارهای تقویت سیستم ایمنی شامل:

• تغذیه سالم: رژیم غذایی متعادل و غنی از میوه ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین های کم چرب، ویتامین ها (به ویژه C، D و ویتامین های گروه B) و مواد معدنی (مانند روی) برای حمایت از عملکرد ایمنی حیاتی است.
• ورزش منظم: فعالیت بدنی منظم و متوسط می تواند به بهبود گردش خون، کاهش استرس و تقویت سیستم ایمنی کمک کند.
• خواب کافی: کمبود خواب می تواند سیستم ایمنی را ضعیف کند. هر شب ۷ تا ۹ ساعت خواب با کیفیت برای بزرگسالان توصیه می شود.
• کاهش استرس: همانطور که استرس می تواند عامل فعال شدن ویروس باشد، مدیریت استرس از طریق یوگا، مدیتیشن، تنفس عمیق یا فعالیت های آرامش بخش دیگر می تواند به حفظ سلامت سیستم ایمنی کمک کند.
• اجتناب از سیگار و مصرف الکل: این عوامل می توانند سیستم ایمنی را تضعیف کنند و به سلامت کلی بدن آسیب برسانند.
• کنترل بیماری های مزمن: مدیریت صحیح بیماری های زمینه ای مانند دیابت، HIV یا بیماری های خودایمنی، برای حفظ یک سیستم ایمنی قوی و کاهش خطر زونا بسیار مهم است.

چه زمانی برای علائم زونا به پزشک مراجعه کنیم؟

مراجعه به موقع به پزشک در زمان مشاهده علائم زونا از اهمیت حیاتی برخوردار است، زیرا شروع زودهنگام درمان می تواند شدت بیماری و خطر عوارض جدی را به طور قابل توجهی کاهش دهد. در موارد زیر باید فوراً به پزشک مراجعه کنید:

1. مشاهده اولین درد یا راش مشکوک به زونا: اگر دردی یک طرفه، سوزشی یا گزگز در نقطه ای از بدن احساس می کنید که به دنبال آن لکه های قرمز یا تاول ها ظاهر می شوند، به ویژه در ۷۲ ساعت اولیه پس از ظهور راش، باید سریعاً به پزشک مراجعه کنید. شروع درمان ضدویروسی در این بازه زمانی مؤثرترین است.
2. بروز علائم در ناحیه چشم، گوش یا صورت:
   • چشم: اگر راش یا درد در اطراف چشم، روی پلک، پیشانی یا نوک بینی (زونای چشمی) بروز کند، خطر آسیب دائمی به بینایی وجود دارد و نیاز به مراجعه فوری به چشم پزشک دارد.
   • گوش: اگر بثورات در گوش یا اطراف آن، همراه با درد گوش، وزوز، کاهش شنوایی، سرگیجه یا فلج یک طرفه صورت (سندروم رامسی هانت) مشاهده شد، فوراً به پزشک مراجعه کنید.
3. درد بسیار شدید یا گسترش سریع راش: اگر درد غیر قابل تحمل است یا راش به سرعت در حال گسترش است، به ویژه اگر از خط میانی بدن عبور کرده و پراکنده شود (زونای پراکنده)، باید به پزشک مراجعه شود.
4. در گروه های پرخطر:
   • سالمندان: افراد بالای ۵۰ سال، به ویژه بالای ۷۰ سال، به دلیل ضعف سیستم ایمنی و خطر بالای PHN.
   • کودکان: اگرچه زونا در کودکان نادر است، اما در صورت بروز باید تحت نظر پزشک قرار گیرد.
   • زنان باردار: برای ارزیابی خطر برای مادر و جنین.
   • افراد با نقص ایمنی: بیماران مبتلا به HIV، سرطان، دیابت، یا افرادی که داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مصرف می کنند، به دلیل خطر بالای عوارض جدی.
5. تب بالا، علائم عفونت ثانویه یا هرگونه نگرانی دیگر: اگر تب بالا، قرمزی، تورم، چرک یا درد فزاینده در محل راش (نشانه های عفونت باکتریایی ثانویه) یا هر علامت نگران کننده دیگری را تجربه می کنید، حتماً به پزشک مراجعه کنید.

سوالات متداول

آیا زونا بدون جوش و فقط با درد ظاهر می شود؟

بله، در موارد نادر ممکن است فرد تمام علائم عصبی زونا مانند درد، سوزش و گزگز شدید را در یک ناحیه از بدن تجربه کند، اما هیچ بثورات پوستی مشخصی ظاهر نشود. این وضعیت به زوستر سین هرپتیک یا زونا بدون راش معروف است و تشخیص آن معمولاً با آزمایشات آزمایشگاهی تأیید می شود.

چه مدت طول می کشد تا علائم زونا بهبود یابند؟

به طور معمول، بثورات پوستی زونا در عرض ۷ تا ۱۰ روز خشک شده و به دلمه تبدیل می شوند، و بهبودی کامل پوست حدود ۲ تا ۴ هفته طول می کشد. با این حال، درد عصبی ممکن است برای مدت طولانی تری (ماه ها یا حتی سال ها) ادامه یابد که به آن نورالژی پس از هرپس (PHN) گفته می شود.

آیا زونا واگیردار است و چگونه منتقل می شود؟

بله، زونا واگیردار است، اما برخلاف آبله مرغان که از طریق قطرات تنفسی منتقل می شود، ویروس زونا فقط از طریق تماس مستقیم با مایع تاول های باز و ترکیده شده به دیگران سرایت می کند. در صورت تماس، فرد در معرض خطر ابتلا به آبله مرغان قرار می گیرد، نه زونا. پس از خشک شدن تاول ها و تشکیل دلمه، بیماری دیگر واگیردار نیست.

آیا زونا باعث مرگ می شود یا عوارض کشنده ای دارد؟

زونا به طور معمول کشنده نیست، اما در افراد با سیستم ایمنی به شدت ضعیف، سالمندان یا افرادی که در آن ویروس به اندام های داخلی سرایت کرده است (مانند زونای پراکنده)، می تواند عوارض جدی و گاهی تهدیدکننده زندگی مانند مننژیت، آنسفالیت یا ذات الریه ایجاد کند. زونای چشمی و گوش نیز می توانند به از دست دادن بینایی یا شنوایی و فلج صورت منجر شوند.

آیا زونا می تواند در طول عمر بیش از یک بار عود کند؟

اگرچه نادر است، اما بله، زونا می تواند در طول عمر بیش از یک بار عود کند. این اتفاق بیشتر در افرادی رخ می دهد که سیستم ایمنی ضعیفی دارند. با این حال، اکثر افراد فقط یک بار در طول زندگی خود به زونا مبتلا می شوند.

علائم زونا در کودکان با بزرگسالان متفاوت است؟

زونا در کودکان بسیار نادر است و معمولاً تنها در کودکانی دیده می شود که در سنین پایین به آبله مرغان مبتلا شده اند یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند. علائم در کودکان معمولاً خفیف تر از بزرگسالان است و درد کمتری دارند، اما الگوی راش نواری و یک طرفه مشابه بزرگسالان است. خطر عوارض نیز در کودکان بسیار کمتر است.

چه غذاهایی برای کاهش علائم زونا مفید هستند؟

رژیم غذایی غنی از ویتامین ها (به ویژه B12, C, D) و مواد معدنی (مانند روی) می تواند به تقویت سیستم ایمنی و تسریع بهبودی کمک کند. مواد غذایی مانند گوشت کم چرب، تخم مرغ، غلات کامل، میوه ها (مرکبات، هندوانه) و سبزیجات سبز (اسفناج، کلم بروکلی) مفید هستند. مصرف مایعات کافی نیز توصیه می شود.

آیا حمام کردن با وجود علائم زونا مضر است؟

خیر، حمام کردن با آب ولرم (نه داغ) می تواند به تسکین خارش و تمیز نگه داشتن پوست کمک کند. توصیه می شود از آب داغ و صابون های قوی که ممکن است پوست را تحریک کنند، اجتناب شود. پس از حمام، پوست را به آرامی و با ضربات ملایم خشک کنید و از مالش دادن شدید خودداری کنید.