جرایم حدی را نام ببرید

جرایم حدی شامل زنا، لواط، تفخیذ، مساحقه، قوادی، قذف، سب النبی، مصرف مسکر (شرب خمر)، سرقت، محاربه، افساد فی الارض و بغی می شوند. این مجازات ها که در شرع مقدس تعیین شده اند، دارای نوع، میزان و کیفیت اجرای ثابتی هستند. در ادامه این مقاله، هر یک از این جرایم حدی به تفصیل بررسی شده و احکام مربوط به آن ها بر اساس قانون مجازات اسلامی ایران شرح داده می شود.

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، جرم به هر فعل یا ترک فعلی گفته می شود که قانون برای آن مجازات تعیین کرده است. این جرایم به انواع مختلفی تقسیم می شوند که یکی از مهم ترین آن ها، جرایم حدی است. جرایم حدی، بر خلاف جرایم تعزیری که تعیین مجازات آن ها به تشخیص قاضی و شرایط جرم بستگی دارد، مجازات هایی ثابت و غیرقابل تغییر دارند که ریشه در شرع اسلام دارند. شناخت این جرایم نه تنها برای متخصصان حقوق و فقه ضروری است، بلکه آگاهی عمومی از آن ها به درک بهتر مبانی قوانین کیفری کشور کمک شایانی می کند. این مقاله با هدف ارائه اطلاعات جامع و دقیق درباره جرایم حدی و ویژگی های منحصر به فرد آن ها تدوین شده است.

کلیات جرایم حدی

برای درک عمیق تر جرایم حدی، ابتدا باید با مفهوم حد و ویژگی های عمومی آن آشنا شد. این بخش به تعریف، منشأ، خصوصیات و شرایط عام مسئولیت کیفری در خصوص حدود می پردازد.

حد چیست؟ (تعریف حقوقی و فقهی)

واژه «حد» در لغت به معنای «منع» و «حد و مرز» است. در اصطلاح فقهی و حقوقی، حد به مجازاتی گفته می شود که نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس اسلام (کتاب و سنت) به طور دقیق تعیین شده است.

ماده ۱۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ نیز حد را چنین تعریف می کند: «حد، مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس، تعیین شده است.» این تعریف نشان می دهد که قضات و مراجع قضایی اختیار تغییر یا تخفیف این مجازات ها را ندارند و باید دقیقاً بر اساس آنچه در شرع آمده، اجرا شوند.

• منشأ حدود در شرع مقدس: حدود مجازات هایی هستند که مستقیماً از نصوص قرآنی و روایات معتبر اهل بیت (علیهم السلام) استخراج شده اند. به همین دلیل، از آن ها به عنوان «حق الله» یاد می شود؛ یعنی حقوقی که خداوند برای حفظ نظم جامعه و دینداری مردم وضع کرده است.
• ویژگی های مجازات حدی:
  • ثابت بودن: نوع، میزان و کیفیت اجرای حد مشخص و غیرقابل تغییر است.
  • عدم امکان تغییر، تخفیف یا تبدیل: قاضی نمی تواند حد را تغییر داده، تخفیف دهد یا به مجازات دیگری تبدیل کند.
  • عدم سقوط توسط قاضی: سقوط حد تنها در موارد خاص و به کیفیت مقرر در قانون (مانند توبه پیش از اثبات جرم) امکان پذیر است.
• شرایط عام مسئولیت کیفری در جرایم حدی: برای اینکه فردی مشمول مجازات حدی شود، باید شرایط عمومی مسئولیت کیفری را دارا باشد. این شرایط شامل:
  1. بلوغ: رسیدن به سن بلوغ شرعی (نه سال قمری برای دختران و پانزده سال قمری برای پسران).
  2. عقل: مجنون و اشخاص فاقد عقل، مسئولیت کیفری حدی ندارند.
  3. اختیار: جرم باید با اراده و اختیار کامل مرتکب شده باشد، نه از روی اجبار و اکراه.
  4. علم به حرمت شرعی: مرتکب باید به حرام بودن رفتار خود از نظر شرع آگاه باشد. اگر فردی نداند که عملی حرام است، مشمول مجازات حدی نمی شود.
• موانع مسئولیت کیفری در حدود: جنون، اکراه (اجبار)، اشتباه در موضوع یا حکم (در شرایط خاص) می توانند از موانع تحقق مسئولیت کیفری در جرایم حدی باشند. ماده ۲۱۸ قانون مجازات اسلامی می گوید: «در جرائم موجب حد هرگاه متهم ادعای فقدان علم یا قصد یا وجود یکی از موانع مسئولیت کیفری را در زمان ارتکاب جرم نماید در صورتی که احتمال صدق گفتار وی داده شود و اگر ادعا کند که اقرار او با تهدید و ارعاب یا شکنجه گرفته شده است ادعای مذکور بدون نیاز به بینه و سوگند پذیرفته می شود.»

تفاوت جرایم حدی با سایر مجازات ها

مجازات های حدی در مقایسه با سایر مجازات ها همچون قصاص، دیه و تعزیر، ویژگی های منحصربه فردی دارند که آن ها را متمایز می کند:

• عدم قابلیت مصالحه: حدود اصولاً قابل مصالحه بین شاکی و متهم نیستند، مگر در موارد معدود و خاصی که قانون مشخص کرده است.
• عدم قابلیت عفو: مجازات های حدی قابل عفو توسط شاکی نیستند، اما در برخی موارد با اذن ولی امر مسلمین (مقام رهبری) ممکن است عفو یا تخفیف شامل حال مجرم شود.
• عدم شفاعت: شفاعت (درخواست بخشش) در اجرای حدود پذیرفته نیست، زیرا این مجازات ها جنبه حق اللهی دارند. البته در مورد قذف، استثنا وجود دارد.
• اختصاص اجرای آن به حاکم شرع: اجرای حدود نیازمند حکم و نظارت حاکم شرع یا جانشین اوست و افراد عادی اجازه اجرای آن را ندارند.
• جنبه حق الله و حق الناس: اکثر حدود جنبه حق اللهی دارند و با شکایت شاکی شروع نمی شوند (البته اثبات آن می تواند نیازمند شکایت باشد). اما جرایمی مانند قذف و سرقت حدی، جنبه حق الناسی نیز دارند و تعقیب آن ها غالباً منوط به شکایت شاکی است.

قوانین مربوط به حدود، نشان دهنده دقت و نظم خاصی در نظام حقوقی اسلام است که هدف آن حفظ ارزش های دینی، اخلاقی و اجتماعی جامعه است.

معرفی و بررسی تفصیلی جرایم حدی در قانون مجازات اسلامی

قانون مجازات اسلامی ایران، جرایم حدی را به تفکیک و با جزئیات کامل شرح داده است. در این بخش به معرفی و بررسی هر یک از این جرایم می پردازیم:

۱. زنا

زنا یکی از مهم ترین و شناخته شده ترین جرایم حدی است که تعریف و مجازات های آن در قانون مجازات اسلامی به تفصیل آمده است.

• تعریف زنا: مطابق ماده ۲۲۱ قانون مجازات اسلامی، «زنا عبارت است از جماع مرد و زنی که علقه زوجیت بین آنها نبوده و از موارد وطی به شبهه نیز نباشد.»
  • «علقه زوجیت» به معنای پیوند قانونی ناشی از عقد نکاح دائم یا موقت است.
  • «وطی به شبهه» حالتی است که فردی با زنی نزدیکی کند به اعتقاد اینکه همسر اوست، اما بعداً خلاف آن ثابت شود، یا به اعتقاد صحت عقد نکاحی که صحیح نبوده است. در این موارد، چون قصد ارتکاب حرام وجود نداشته، حد جاری نمی شود.
  • «جماع» با دخول اندام تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در قُبُل یا دُبُر زن محقق می شود.
• انواع زنا: زنا بر اساس شرایط و وضعیت مرتکبین، به انواع مختلفی تقسیم می شود که هر کدام مجازات خاص خود را دارند:
  1. زنا با محارم نسبی: این نوع زنا (مانند زنا با مادر، خواهر، دختر) از شدیدترین انواع زنا بوده و مجازات آن برای هر دو طرف (مرد و زن) اعدام است (ماده ۲۲۴ ق.م.ا).
  2. زنای به عنف و اکراه: اگر مردی با زن بدون رضایت او (با زور، تهدید، فریب یا در حالت بیهوشی، خواب و مستی) نزدیکی کند، زنای به عنف رخ داده است. مجازات آن برای مرد زناکار اعدام است.
  3. زنای محصن و محصنه: زمانی رخ می دهد که مرد یا زن، دارای همسر دائمی و بالغ بوده و امکان برقراری رابطه زناشویی با همسر خود را داشته باشند، اما مرتکب زنا شوند. مجازات آن «رجم» (سنگسار) است و در صورت عدم امکان رجم، با پیشنهاد دادگاه و موافقت رئیس قوه قضاییه، اعدام است.
  4. زنای غیرمحصنه: به زنای شخص مجرد (فاقد همسر یا بدون شرایط احصان) گفته می شود. مجازات آن صد ضربه شلاق است.
  5. جماع با میت: طبق ماده ۲۲۲ قانون مجازات اسلامی، جماع با میت زنا است، مگر جماع زوج با زوجه متوفای خود که زنا محسوب نمی شود، اما موجب ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری درجه شش خواهد شد.
• راه های اثبات زنا:
  • اقرار: چهار بار اقرار صریح و بدون ابهام نزد قاضی. اگر کمتر از چهار بار اقرار شود، مجازات تعزیری (۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق) در پی خواهد داشت.
  • شهادت: شهادت چهار مرد عادل که مستقیماً عمل زنا را مشاهده کرده باشند. شهادت سه مرد و دو زن عادل نیز کفایت می کند.
• مستندات قرآنی: در آیات متعددی از قرآن کریم (مانند آیات ۱۵، ۱۶، ۲۲، ۲۴، ۲۵ سوره نساء؛ آیه ۵ سوره مائده؛ آیه ۳۲ سوره اسراء؛ آیات ۲، ۳، ۸ سوره نور و آیه ۶۸ سوره فرقان) به زنا و احکام آن اشاره شده است.

۲. لواط

لواط نیز از دیگر جرایم حدی در قانون مجازات اسلامی است که به روابط جنسی همجنس گرایانه مردان اشاره دارد.

• تعریف لواط: ماده ۲۳۳ قانون مجازات اسلامی لواط را چنین تعریف می کند: «لواط عبارت از دخول اندام تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در دُبُر انسان مذکر است.» این عمل از گناهان کبیره محسوب می شود.
• راه های اثبات لواط:
  • اقرار: چهار بار اقرار فاعل و مفعول (هر کدام جداگانه) نزد قاضی.
  • شهادت: شهادت چهار مرد عادل که عمل را مشاهده کرده باشند.
  • علم قاضی: قاضی می تواند بر اساس مستندات و قراین موجود به علم کافی برای اثبات جرم برسد.
• مجازات لواط: بر اساس ماده ۲۳۴ قانون مجازات اسلامی، مجازات لواط بسته به شرایط متفاوت است:
  • برای فاعل، در صورت عنف، اکراه یا دارا بودن شرایط احصان، اعدام و در غیر این صورت صد ضربه شلاق است.
  • برای مفعول، در هر صورت (با یا بدون احصان) اعدام است.
  • اگر فاعل غیرمسلمان و مفعول مسلمان باشد، حد فاعل اعدام است.
  • در صورتی که یکی از طرفین یا هر دو نابالغ باشند، فرد نابالغ مجازات حدی نمی شود و به اقدامات تأمینی و تربیتی محکوم می گردد.
• تأثیر توبه: اگر لواط کننده قبل از شهادت شاهدان توبه کند، حد ساقط می شود. اما پس از گواهی شهود، توبه تأثیری در سقوط حد ندارد. در صورتی که جرم با اقرار ثابت شده باشد و سپس مجرم توبه کند، حاکم شرع می تواند او را عفو کند.
• احکام مرتبط: مادر، دختر و خواهر لواط دهنده بر لواط کننده حرام می شوند و امکان ازدواج با آن ها وجود ندارد.

۳. تفخیذ

تفخیذ از دیگر جرایم حدی مرتبط با همجنس گرایی مردان است که شدت کمتری نسبت به لواط دارد.

• تعریف تفخیذ: ماده ۲۳۵ قانون مجازات اسلامی تفخیذ را چنین تعریف می کند: «تفخیذ عبارت است از قرار دادن اندام تناسلی مرد بین رانها یا نشیمنگاه انسان مذکر.» تبصره این ماده نیز بیان می کند که «دخول کمتر از ختنه گاه در حکم تفخیذ است.»
• مجازات تفخیذ: مطابق ماده ۲۳۶ قانون مجازات اسلامی، حد تفخیذ برای فاعل و مفعول صد ضربه شلاق است و در این حکم تفاوتی بین محصن و غیرمحصن، یا با عنف و غیرعنف وجود ندارد.
  • اگر فاعل غیرمسلمان و مفعول مسلمان باشد، حد فاعل اعدام است.
  • در صورت تکرار سه باره این جرم و اجرای حد، در مرتبه چهارم مجازات اعدام خواهد بود.
• سایر همجنس گرایی مردان: رفتارهای همجنس گرایانه مردان غیر از لواط و تفخیذ، مانند تقبیل (بوسیدن) و ملامسه (لمس کردن) از روی شهوت، موجب مجازات تعزیری (۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری درجه شش) است (ماده ۲۳۷ ق.م.ا).

۴. مساحقه

مساحقه به روابط جنسی همجنس گرایانه زنان گفته می شود که مجازات حدی دارد.

• تعریف مساحقه: ماده ۲۳۸ قانون مجازات اسلامی مساحقه را چنین تعریف می کند: «مساحقه عبارت است از اینکه انسان مؤنث، اندام تناسلی خود را بر اندام تناسلی همجنس خود قرار دهد.»
• حد مساحقه: حد مساحقه صد ضربه شلاق است (ماده ۲۳۹ ق.م.ا).
  • در صورت تکرار جرم و اجرای حد برای سه بار، در مرتبه چهارم مجازات اعدام خواهد بود.
• راه های اثبات مساحقه: راه های اثبات مساحقه همانند لواط است، یعنی با چهار بار اقرار یا شهادت چهار مرد عادل.
• تأثیر توبه و اسقاط مجازات: توبه قبل از گواهی شاهدان موجب سقوط حد است. اگر جرم با اقرار ثابت شود و مجرم توبه کند، حاکم شرع می تواند از مقام رهبری درخواست عفو نماید.
• مجازات همبستری دو زن بدون ضرورت: مطابق ماده ۱۳۴ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۷۵)، اگر دو زن بدون ضرورت برهنه زیر یک پوشش قرار گیرند، به کمتر از صد تازیانه تعزیری محکوم می شوند و در صورت تکرار برای بار سوم، هر یک صد تازیانه خواهند خورد.

۵. قوادی

قوادی به واسطه گری برای انجام اعمال منافی عفت (زنا یا لواط) گفته می شود.

• تعریف قوادی: ماده ۲۴۲ قانون مجازات اسلامی قوادی را اینگونه تعریف می کند: «قوادی عبارت است از به هم رساندن دو یا چند نفر برای زنا یا لواط.» این واسطه گری می تواند با دریافت وجه یا بدون آن صورت گیرد.
• عناصر جرم قوادی:
  • عنصر قانونی: ماده ۲۴۲ ق.م.ا.
  • عنصر مادی: به هم رساندن دو یا چند نفر برای زنا یا لواط.
  • عنصر معنوی: وجود قصد و سوءنیت برای واسطه گری در انجام زنا یا لواط. اگر هدف دیگری غیر از این باشد، جرم قوادی محقق نمی شود، هرچند ممکن است عمل تعزیری باشد.
• شرط تحقق جرم: قوادی از جرایمی است که تحقق آن منوط به نتیجه است؛ یعنی تا زمانی که عمل زنا یا لواط به طور کامل اتفاق نیفتد، جرم قوادی محقق نمی شود.
• راه های اثبات قوادی: جرم قوادی با دو بار اقرار (توسط فرد بالغ، عاقل، مختار و دارای قصد) یا با شهادت دو مرد عادل اثبات می شود.
• حد قوادی: مطابق ماده ۲۴۳ قانون مجازات اسلامی:
  • برای مرد، هفتاد و پنج ضربه شلاق است. در بار دوم، علاوه بر هفتاد و پنج ضربه شلاق، به تبعید تا یک سال نیز محکوم می شود.
  • برای زن، فقط هفتاد و پنج ضربه شلاق است.
• قوادی برای نابالغان: اگر کسی دو یا چند نابالغ را برای زنا یا لواط به هم برساند، مستوجب حد نیست، بلکه به ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق و حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود (ماده ۲۴۴ ق.م.ا).

۶. قذف

قذف به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگری است.

• تعریف قذف: ماده ۲۴۵ قانون مجازات اسلامی قذف را چنین تعریف می کند: «قذف عبارت است از نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر هرچند مرده باشد.» قذف در لغت به معنای «افکندن و انداختن» است و فرد مرتکب را «قاذف» و قربانی را «مقذوف» می نامند.
• تفاوت با توهین: در قذف، نسبت دادن زنا یا لواط صریح و مشخص است، در حالی که توهین می تواند شامل الفاظ رکیک یا نسبت های ناروای دیگر باشد.
• عناصر جرم قذف:
  • عنصر قانونی: ماده ۲۴۵ ق.م.ا.
  • عنصر مادی: نسبت دادن زنا یا لواط باید به قدر کافی صریح و روشن باشد و قاذف به معنای لفظ آگاه و قصد انتساب داشته باشد (ماده ۲۴۶ ق.م.ا). قذف می تواند با لفظ یا نوشتن (حتی به شیوه الکترونیکی) محقق شود. همچنین، مقذوف باید معین باشد.
  • عنصر معنوی: قاذف باید با قصد و سوءنیت، و با علم به معنا و مفهوم لفظ ناروا، زنا یا لواط را به دیگری نسبت دهد. شرایطی مانند بلوغ، عقل و اختیار قاذف برای احراز قصد لازم است.
• موارد خاص قذف:
  • نفی ولد: اگر کسی به فرزند مشروع خود بگوید «تو فرزند من نیستی» یا به فرزند مشروع دیگری بگوید «تو فرزند پدرت نیستی»، قذف مادر وی محسوب می شود (ماده ۲۴۷ ق.م.ا).
  • قذف پدر و جد پدری نسبت به فرزند: در این موارد، قاذف مستوجب حد قذف نیست، اما تعزیر می شود (ماده ۲۵۹ ق.م.ا).
• میزان مجازات: ماده ۲۵۰ قانون مجازات اسلامی، مجازات قذف را ۸۰ ضربه شلاق تعیین کرده است. این مجازات در صورتی حدی است که مقذوف بالغ، عاقل، مسلمان، معین و غیرمتظاهر به زنا و لواط باشد (ماده ۲۵۱ ق.م.ا). در غیر این صورت، مجازات تعزیری (۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری درجه شش) خواهد بود.
• جنبه حق الناس بودن و موارد اسقاط حد: قذف از جرایم حق الناسی است و تعقیب و اجرای مجازات آن منوط به شکایت مقذوف است. ماده ۲۶۱ ق.م.ا موارد سقوط حد قذف را ذکر می کند، از جمله تصدیق قاذف توسط مقذوف، اثبات آنچه به مقذوف نسبت داده شده، گذشت مقذوف یا وراث او، و قذف متقابل دو نفر.

۷. سب النبی

سب النبی به معنای دشنام یا قذف پیامبر اسلام (ص)، ائمه معصومین (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) است.

• تعریف سب النبی: ماده ۲۶۲ قانون مجازات اسلامی: «هر کس پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم و یا هر یک از انبیاء عظام الهی را دشنام دهد یا قذف کند ساب النبی است و به اعدام محکوم می شود.» تبصره این ماده نیز قذف یا دشنام به هر یک از ائمه معصومین (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) را در حکم سب النبی دانسته است.
• مجازات: مجازات سب النبی اعدام است.
• نکات مربوط به تحقق جرم:
  • دشنام و قذف می تواند با مطلق رفتار اعم از لفظی یا کتبی (الکترونیکی و غیر الکترونیکی) محقق شود.
  • ماده ۵۱۳ کتاب تعزیرات و ماده ۲۶ قانون مطبوعات نیز احکام مشابهی را پیش بینی کرده اند که بر اساس آن، توهین به مقدسات اسلام می تواند منجر به اعدام شود.

۸. مصرف مسکر (شرب خمر)

این جرم به معنای مصرف هرگونه ماده مست کننده است.

• تعریف مصرف مسکر: ماده ۲۶۴ قانون مجازات اسلامی: «مصرف مسکر از قبیل خوردن، تزریق و تدخین آن کم باشد یا زیاد، جامد باشد یا مایع، مست کند یا نکند، خالص باشد یا مخلوط به گونه ای که آن را از مسکر بودن خارج نکند، موجب حد است.» حتی خوردن آبجو مسکر، هرچند مستی نیاورد، موجب حد است.
• حد مصرف مسکر: مجازات مصرف مسکر ۸۰ ضربه شلاق است (ماده ۲۶۵ ق.م.ا).
• مجازات برای غیرمسلمانان: غیرمسلمانان تنها در صورتی به حد محکوم می شوند که به مصرف مسکر تظاهر کنند (ماده ۲۶۶ ق.م.ا).
• مجازات خرید، فروش و ساخت مشروبات: ساخت، خرید، فروش، حمل، نگهداری یا در اختیار دیگری قرار دادن مشروبات الکلی، مجازات تعزیری (شش ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و جزای نقدی) دارد (ماده ۷۰۲ ق.م.ا).
• مجازات تدارک مکان برای شرب خمر: دایر کردن محل برای شرب خمر یا دعوت مردم به آنجا نیز مجازات تعزیری دارد (سه ماه تا دو سال حبس و شلاق یا جزای نقدی) (ماده ۷۰۴ ق.م.ا).
• تکرار مصرف و شرایط اسقاط حد: هرگاه کسی چندین بار مسکر بخورد و حد بر او جاری نشود، یک حد برای همه آن ها کافی است. توبه پیش از اقامه شهادت موجب سقوط حد می شود، اما توبه پس از آن تأثیری ندارد.
• راه های اثبات: اقرار (دو بار)، شهادت (دو مرد عادل) و علم قاضی از راه های اثبات این جرم هستند.

۹. سرقت

سرقت به معنای ربودن مال متعلق به غیر است، اما تنها در صورت داشتن شرایط خاص، حدی محسوب می شود.

• تعریف سرقت: ماده ۲۶۷ قانون مجازات اسلامی: «سرقت عبارت از ربودن مال متعلق به غیر است.» سارق موظف به رد مال دزدیده شده به صاحب آن یا پرداخت قیمت روز آن است.
• شرایط سرقت موجب حد: طبق ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی، سرقت در صورتی موجب حد است که تمام شرایط زیر را داشته باشد:
  1. شیء مسروق شرعاً مالیت داشته باشد.
  2. مال مسروق در «حرز» باشد (مکانی که مال عرفاً در آن محفوظ می ماند).
  3. سارق «هتک حرز» کند (شکستن قفل، تخریب دیوار، بالا رفتن و…).
  4. سارق مال را از حرز خارج کند.
  5. هتک حرز و سرقت مخفیانه باشد.
  6. سارق پدر یا جد پدری صاحب مال نباشد.
  7. ارزش مال مسروق در زمان اخراج از حرز، معادل چهار و نیم نخود طلای مسکوک باشد.
  8. مال مسروق از اموال دولتی یا عمومی، وقف عام و یا وقفی بر جهات عامه نباشد.
  9. سرقت در زمان قحطی صورت نگیرد.
  10. صاحب مال از سارق نزد مرجع قضائی شکایت کند.
  11. صاحب مال قبل از اثبات سرقت سارق را نبخشد.
  12. مال مسروق قبل از اثبات سرقت تحت ید مالک قرار نگیرد.
  13. مال مسروق قبل از اثبات جرم به ملکیت سارق درنیاید.
  14. مال مسروق از اموال سرقت شده یا مغصوب نباشد.
• نکات مهم:
  • اگر مکان نگهداری مال از کسی غصب شده باشد، نسبت به وی حرز محسوب نمی شود (ماده ۲۷۰ ق.م.ا).
  • حد نصاب باید در یک سرقت انجام شود و اگر طی چند سرقت باشد، حدی نیست (ماده ۲۷۴ ق.م.ا).
  • در سرقت مشترک، سهم هر یک از سارقین باید به حد نصاب برسد (ماده ۲۷۵ ق.م.ا).
  • اگر سارق مال را توسط مجنون، طفل غیر ممیز، حیوان یا هر وسیله بی اراده ای از حرز خارج کند، خود مباشر محسوب می شود.
• سرقت های تعزیری: در صورتی که سرقت فاقد یکی از شرایط فوق باشد، سرقت تعزیری محسوب شده و مجازات آن حبس و شلاق خواهد بود (ماده ۲۷۶ ق.م.ا).
• حد سرقت: مطابق ماده ۲۷۸ قانون مجازات اسلامی، حد سرقت در چهار مرتبه اجرا می شود:
  1. مرتبه اول: قطع چهار انگشت دست راست سارق (انگشت شست و کف دست باقی می ماند).
  2. مرتبه دوم: قطع پای چپ سارق از پایین برآمدگی (نصف قدم و مقداری از محل مسح باقی می ماند).
  3. مرتبه سوم: حبس ابد.
  4. مرتبه چهارم: اعدام، حتی اگر سرقت در زندان باشد.
• ملاحظات خاص: اگر سارق فاقد عضو متعلق قطع باشد، مشمول یکی از سرقت های تعزیری می شود. همچنین، توبه در حبس ابد می تواند موجب عفو رهبری شود.

۱۰. محاربه

محاربه به کشیدن سلاح به قصد ایجاد ناامنی و ارعاب مردم گفته می شود.

• تعریف محاربه: ماده ۲۷۹ قانون مجازات اسلامی: «محاربه عبارت از کشیدن سلاح به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها است، به نحوی که موجب ناامنی در محیط گردد.»
  • رکن عمل: کشیدن سلاح (سرد یا گرم).
  • رکن قصد: قصد جان، مال، ناموس یا ارعاب مردم.
  • رکن نتیجه: ایجاد ناامنی در محیط.
• تفاوت سلاح سرد و گرم: در محاربه تفاوتی بین سلاح سرد و گرم وجود ندارد؛ ملاک، ایجاد اخافه و ترساندن است.
• تاریخچه و تطور مفهوم: مفهوم محاربه و افساد فی الارض پس از انقلاب ۱۳۵۷ وارد سیستم قضایی شد و در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۱ و سپس ۱۳۹۲، به تفصیل به آن پرداخته شد. در اصلاحات اخیر، جرم افساد فی الارض از محاربه تفکیک و به عنوان جرمی مستقل تعریف شده است.
• مستندات قرآنی: آیه ۳۳ سوره مائده به مجازات کسانی که با خدا و پیامبر او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند، اشاره دارد.
• مصادیق محارب: راهزنان، سارقان و قاچاقچیانی که دست به سلاح ببرند و موجب سلب امنیت مردم و راه ها شوند، محارب محسوب می شوند (ماده ۲۸۱ ق.م.ا).
• موارد عدم محارب بودن: فرد یا گروهی که برای دفاع و مقابله با محاربان دست به اسلحه ببرند، محارب نیستند (ماده ۲۸۰ ق.م.ا).
• راه های اسقاط حد: توبه محارب قبل از دستگیری یا تسلط بر او، موجب سقوط حد است (ماده ۱۱۴ ق.م.ا). اما پس از دستگیری و در حین رسیدگی، توبه اثری در سقوط حد ندارد.
• حد محاربه: مطابق ماده ۲۸۲ قانون مجازات اسلامی، قاضی یکی از چهار مجازات زیر را برای محارب انتخاب می کند:
  1. اعدام
  2. صلب (به دار آویختن)
  3. قطع دست راست و پای چپ
  4. نفی بلد (تبعید)
• توضیح مجازات صلب و نفی بلد: صلب به معنای به دار آویختن مجرم است. نفی بلد (تبعید) نیز اخراج فرد از یک سرزمین و قرار دادن او تحت مراقبت است و مدت آن کمتر از یک سال نیست. این مجازات برای زنان اعمال نمی شود.

۱۱. افساد فی الارض

افساد فی الارض به معنای ارتکاب گسترده جنایت و اخلال در نظم عمومی است که جنبه گسترده ای از فساد و فحشا را در جامعه ترویج می دهد.

• تعریف افساد فی الارض: ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی: «هر کس به طور گسترده، مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمی و میکروبی و خطرناک یا دایر کردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها گردد به گونه ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع گردد مفسد فی الارض محسوب و به اعدام محکوم می گردد.»
• عناصر:
  • عنصر قانونی: ماده ۲۸۶ ق.م.ا.
  • عنصر مادی: اعمالی که آثار تخریبی گسترده دارند، مانند توزیع گسترده مواد مخدر، دایر کردن شبکه های فحشا و… یا تکرار جرم علی رغم تعزیر.
  • عنصر معنوی: قصد اخلال گسترده در نظم عمومی، ایجاد ناامنی، ایراد خسارت عمده یا اشاعه فساد و فحشا در حد وسیع.
• تفاوت های جوهری با محاربه:
  • عنصر مادی: در محاربه، به کارگیری سلاح است؛ اما در افساد فی الارض، گسترده تر است و می تواند شامل فعل مثبت (مثل جعل اسکناس)، فعل مثبت معنوی (تحریک نیروهای نظامی) یا ترک فعل (اخلال در توزیع مایحتاج) باشد.
  • عنصر معنوی: در محاربه، قصد ایجاد رعب و وحشت است؛ در حالی که در افساد فی الارض، قصد اخلال گسترده در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
• مجازات: مجازات افساد فی الارض، اعدام است.
• تأثیر توبه: توبه قبل از اثبات جرم و در حین رسیدگی، موجب سقوط مجازات مفسد فی الارض خواهد شد.

۱۲. بغی

بغی به معنای قیام مسلحانه گروهی علیه نظام جمهوری اسلامی ایران است.

• تعریف بغی: ماده ۲۸۷ قانون مجازات اسلامی: «گروهی که در برابر اساس نظام جمهوری اسلامی ایران، قیام مسلحانه کند یاغی محسوب می شود و در صورت استفاده از سلاح، اعضای آن به مجازات اعدام محکوم می گردند.»
• مستندات قرآنی و فقهی: واژه بغی در قرآن کریم و روایات فقهی به معنای درخواست و طلب همراه با تجاوز به کار رفته است و فقها آن را شورش مسلحانه علیه امام عادل تعریف کرده اند.
• تطور تاریخی مفهوم در قانون مجازات: در گذشته، بغی به عنوان محاربه تلقی می شد، اما در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، بغی به عنوان جرمی مستقل از محاربه تعریف گردید.
• ارکان تشکیل دهنده:
  1. رکن قانونی: مواد ۲۸۷ و ۲۸۸ ق.م.ا بغی را جرمی مستقل و قابل مجازات می داند.
  2. رکن مادی: شامل مرتکبین (گروه مسلمان و دارای قدرت که علیه حکومت اسلامی خروج می کنند)، موضوع جرم (حکومت و نظام جمهوری اسلامی)، و نتیجه جرم (جرم بغی مطلق است و نیازی به تحقق نتیجه خاصی نیست؛ صرف قیام مسلحانه کفایت می کند).
  3. رکن روانی: بغی جرمی عمدی است و علاوه بر سوءنیت عام (اراده و اختیار در قیام مسلحانه)، سوءنیت خاص (قصد براندازی حکومت اسلامی) نیز باید احراز شود. انگیزه در ماهیت جرم تأثیری ندارد.
• احکام کیفری:
  • در صورت استفاده از سلاح، اعضای گروه باغی به اعدام محکوم می شوند (ماده ۲۸۷ ق.م.ا).
  • اگر اعضای گروه باغی قبل از درگیری و استفاده از سلاح دستگیر شوند، در صورت داشتن سازمان و مرکزیت به حبس تعزیری درجه سه و در غیر این صورت به حبس تعزیری درجه پنج محکوم می شوند (ماده ۲۸۸ ق.م.ا).
• تفاوت های بغی با محاربه و جرایم سیاسی:
  • بغی قیام علیه حکومت است، در حالی که محاربه قیام علیه مردم و امنیت جامعه است.
  • بغی مستلزم تشکل و گروهی بودن است، اما محاربه می تواند توسط یک نفر نیز صورت گیرد.
  • در محاربه، عنصر به کارگیری سلاح و ارعاب مردم شرط است، در حالی که بغی می تواند بدون سلاح و حتی در قالب گفتار و اعتراض نیز محقق شود (هرچند ماده ۲۸۷ شرط استفاده از سلاح برای اعدام را ذکر می کند).
• راه های اثبات: اقرار، شهادت و علم قاضی.
• دادگاه صالح به رسیدگی: دادگاه انقلاب.

نتیجه گیری

جرایم حدی بخش مهمی از نظام حقوقی کیفری اسلام در ایران را تشکیل می دهند که مجازات های آن ها مستقیماً از شرع مقدس گرفته شده و دارای ماهیتی ثابت و غیرقابل تغییر هستند. این مقاله به بررسی تفصیلی دوازده جرم حدی اصلی شامل زنا، لواط، تفخیذ، مساحقه، قوادی، قذف، سب النبی، مصرف مسکر، سرقت، محاربه، افساد فی الارض و بغی پرداخت.

هدف از وضع و اجرای این مجازات ها، حفظ ارزش های اخلاقی و دینی جامعه، بازدارندگی از ارتکاب اعمال خلاف شرع و ایجاد امنیت و عدالت است. شناخت دقیق ماهیت، ارکان، راه های اثبات و مجازات های مربوط به هر یک از این جرایم، نه تنها برای فعالان حوزه حقوق و فقه حیاتی است، بلکه به عموم مردم نیز کمک می کند تا با اصول و مبانی قوانین کیفری کشورشان آشنایی بیشتری پیدا کنند.

در نهایت، اهمیت جایگاه این مجازات ها در حفظ نظم و سلامت جامعه اسلامی، لزوم درک صحیح و عمیق از جزئیات و شرایط آن ها را دوچندان می کند تا از هرگونه سوءتفاهم یا برداشت نادرست جلوگیری شود.

منابع و مواد قانونی:

• قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲، مواد ۱۵، ۲۲۱، ۲۲۲، ۲۲۳، ۲۲۴، ۲۲۵، ۲۲۶، ۲۲۷، ۲۲۸، ۲۲۹، ۲۳۲، ۲۳۳، ۲۳۴، ۲۳۵، ۲۳۶، ۲۳۷، ۲۳۸، ۲۳۹، ۲۴۲، ۲۴۳، ۲۴۴، ۲۴۵، ۲۴۶، ۲۴۷، ۲۴۸، ۲۵۰، ۲۵۱، ۲۵۳، ۲۵۴، ۲۵۵، ۲۵۶، ۲۵۷، ۲۵۹، ۲۶۱، ۲۶۲، ۲۶۴، ۲۶۵، ۲۶۶، ۲۶۷، ۲۶۸، ۲۶۹، ۲۷۰، ۲۷۱، ۲۷۲، ۲۷۴، ۲۷۵، ۲۷۶، ۲۷۷، ۲۷۸، ۲۷۹، ۲۸۰، ۲۸۱، ۲۸۲، ۲۸۴، ۲۸۵، ۲۸۶، ۲۸۷، ۲۸۸.
• قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، مصوب ۱۳۷۵، مواد ۵۱۳، ۶۳۶، ۷۰۱، ۷۰۲، ۷۰۴.
• قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب ۱۳۹۲، مواد ۱۹۹، ۳۰۲، ۳۰۳، ۳۰۶.
• قرآن کریم، سوره نساء (آیات ۱۵، ۱۶، ۲۲، ۲۴، ۲۵)، سوره مائده (آیه ۵، آیه ۳۳)، سوره اسراء (آیه ۳۲)، سوره نور (آیات ۲، ۳، ۸)، سوره فرقان (آیه ۶۸)، سوره یونس (آیه ۲۳)، سوره حجرات (آیه ۹).